Страница 6 из 61
Стаялі дзве вёскі, большая, што з нізіны крута ішла ўгару, i меншая, што сціпла асела на шырокай роўнядзі. У вышэйшай ды большай добра спявалі мужчыны, не кавалеры, а найбольш жанатыя; вясновымі вечарамі ix чутно было далека ў наваколле. A ў меншай, нізіннай, галасістыя былі дзяўчаты; іхнія песні таксама ў сваёй вёсцы не ўмяшчаліся.
Можа, i не заўсёды так было, a толькі ў часе, які апісваю, аднак такі падзел пявучасці, на мужчын i дзяўчат, бывае, наводзіць на роздум: заканамернасць тут нейкая была ці выпадковасць яшчэ i такая? У маленстве так не думалася, тады мужчынскія песні на вуліцы, часамі i перад нашай хатай, то аглушалі, то зачароўвалі мяне збоку i зверху, a ў юнацтве, у вёсцы меншай, я ўжо i сам тым дзяўчатам рады быў памагаць. Зрэшты, як i мужчынам, у вёсцы большай...
Так вось яно з «чыстай белетрыстыкай» у мяне i не выходзіць — хоцькі-няхоцькі збіваешся на ўспаміны. Захапляючыся вяснянымі песнямі i спевакамімужчынамі ў Пасынках (у рамане «Птушкі i гнёзды») i ў Ніжніх Байдунах (у вёсцы не толькі з прыдуманай маішай, як папярэдняя, але сабрапай для аповесці :t некалькіх у адну), я памятаў перш за ўсё пра сваё Загора, сваіх людзей, здалёк па часе i па адлегласці чуў іхнія галасы, бачыў воблікі. A ў іншых творах, скажам, у «Думках звычайных» ці ў некаторых замалёўках, зямляцкае гаварылася з поўнай адкрытасцю, непасрэдна. Можа, усё ўжо i сказана, што мне трэба i варта было сказаць? Думаецца i так. Але ж на працягу доўгіх, ужо i даўжэзных гадоў час ад часу ў памяці хвалююча i журботна брыніць, паўтараецца галасам! тое, што так i не хоча ісці ў нябыт. Такое проста асабістае, аднак i шчымліва неадчэпнае ў сваім праве на памяць, на нейкі глыбейшы сэнс...
Першы ўспамін, які запісваю,— не пра загорскіх спевакоў, а пра пачутае мною ў той вечар, калі ў нас на вуліцы было ціха, а песня дайшла да мяне з-за гары, дзе гасцінец, а потым могілкі, адтуль, дзе веска з дзіўнай назвай Церабостынь.
Каля нашага калодзежа, хоць неглыбокага, але з крынічна сцюдзёнай, чысценькай вадой, за плотам — на градах садок, у якім да ранняга рання застыла ў ціхоцці буйная квецень яблыняў. Пасля непазбежнага шоламу, якога я нарабіў тарахценнем круцёлкі, боўцем вядра i цішэйшым пад'ёмам ды пералівам вады ў вядро кухоннае, зноў стала так ціха, што захацелася пастаяць, памаўчаць...
I тут якраз пачулася тая далёкая песня. У ціхім юначым здзіўленні, хутчэй недаўменні, што гэта іменна там, у той, можна сказаць, загадкавай Церабостыні, спяваюць тое, што ў нас на вёсцы не гучала ніколі. Нямала песень было ў нас i рускіх, i ўкраінскіх, прынесеных бывальцамі з гарадоў, дзе хто быў у салдатах або на заробках, прынесеных i крыху збеларушчаных, азагоршчаных цераз памяць людзей, ахвочых на песню. А песня, якая пачулася мне як з-за свету, была — перш за ўсё словамі — у нашай хаце, у добра-такі растрэсеным аднатомніку Лермантава, як верш «Воздушный корабль». Тры браты, мы спявалі яе часамі, кожны сабе, але дзякуючы найстарэйшаму, Мікалаю, якому, пакуль бацькі не прывезлі нас з Адэсы ў Загора, было дванаццаць гадоў, i ён пры старэйшых братах, студэнтах, нямала чаму навучыўся. У тым ліку i песням: «Выхожу один я на дорогу», «Не дождаться мне, видно, свободы», так яны, па першых радках, запаміналіся, без назваў. Як i тая, якою я заслухаўся,— «По синим волнам океана».
I тады, каля калодзежа, у мяне было, хочацца меркаваць, не проста адно здзіўленне. А сёння, калі я думаю, як у той песні, на беларускапрасцецкія галасы, так многа спалучылася — ад Францыі (узнёсла-трагічная паэтызацыя Напалеона), цераз Аўстрыю (верш належыць Зэйдліцу, як i напісана ў падзагалоўку) i Расію (свабодны, лёгкі лермантаўскі пераклад), мне хораша i сумна бачыцца, як i ў той далёкі вечар неўсвядомлена глыбока, па-агульналюдску значна, паэтычна ўразіла мяне тая песня — кіламетраў за тры, калі напрасткі, палямі...
У гэтым, тады незвычайным, было i зусім празаічнае тлумачэнне. I з Церабостыні мужчыны служылі ў царскім войску, бывалі наездамі i жылі даўжэй у рускіх ці абруселых гарадах. Словам, i кнігі сякіятакія, i памяць былі i там, адкуль чулася песня, i не трэба было мне нават i раўнаваць, чуючы адну з любімых раптам адтуль.
Аднак было для мяне, юнака, у гэтым толькі маім i шчасліва затоеная журба, i прадчувальны сум па высокім, размашыстым на ўвесь свет, куды часамі так хацелася з нашай' вясковай... ох, не заўсёды расквечанай ды зорачнай, добранадзейнай рэчаіснасці...
Другі ўспамін, неадрыўны ад першага.
Дзе амаль цэлае, а дзе i фрагменты рускага або ўкраінскага, у той ці ў іншай меры бязгрэшна ўзятага на беларуска-вясковы лад гэта было ў той гістарычна далёкі час не толькі ў песнях мужчынскіх, у нашым Загоры. Галасістыя дзеўкі ў найбліжэйшых ад нас Маласельцах спявалі таксама i «па-руску» i «па-ўкраінску».
Цёмна-сіні двухтомнік «Украінські народні пісні», сорак гадоў таму назад прысланы з аўтографам, я к i мне хочацца, можа, i сентыментальна зацытаваць. «Дорогим Іванові Антоновичу i Ніні Мйхайлівні i всій родині — щоб вам усе життя добре співалося! — Леонід i Ніна Смілянськіі». За гэтымі шчырымі словамі старэйшага сябра, кіеўскага пісьменніка,— свае ўспаміны, якія я часткова замацаваў у эсэ «Два штормы». А тут хачу сказаць пра іншае, тут у мяне самаправерка памяці. Пры дапамозе i нашага акадэмічнага тома «Песень пра каханне», таксама саліднага, хоць i не ў святочнай, a ў рабочая, шэрай вокладцы серыйнага выданы я скарбаў народнай творчасці.
«Ляціць галка цераз балку». Песня i дастаткова вядомая на абедзвюх братніх мовах, i даўгаватая, каб было i патрэбна i зручна прыводзіць яе поўнасцю. I таму я прывяду з яе толькі адну страфу, узяўшы для параўнання з украінскага i беларускага выданняў.
У ix:
Вийшла, стала над річкою
Тай дивлюся в воду...
Тяжко, мати, важко, мати!
Нащо дала вроду?
I ў нас:
Выйшла, стала пад вярбою
Ды дзівіцца ў воду. —
Цяжка, маці, важка, маці,
Што й дала ўроду.
У слоўніку Грынчанкі: «Урода (врода) — вообще физическое качество, в частности: красота, миловидность».
У нашым Тлумачальным: «Урода — чалавек з фізічным недахопам, з брыдкім абліччам».
Беларускія фалькларысты песню гэтую запісалі на Берасцейшчыне. Украінскае значэнне «ўроды», красы, на нашу Наваградчыну прыйшло, хутчэй за ўсё, не адтуль, а непасрэдна з Украіны, хоць бы i цераз плытнікаў, пра што я чытаў у Шырмы. I ў нас яна, тая «врода», зразумелася па-іншаму, па-свойму. Дзеўкі спявалі так:
Цяжко, мамо, важко, мамо,
Што радзіла ўродай!..
Бачу ix, незабыўных равесніц, як яны, пабраўшыся пад ручкі ўперамежку з хлопцамі, дзе i мне было месца, ідуць па вуліцы, нібы спецыяльна падсохлай i дзеля свята падмеценай. Чую ix галасы, якія, ад песні да песні, спакваля дабраліся i да тое, што пачынаецца са слоў, калі па-мясцоваму, такіх:
Ляціць галка цераз балку
I, лятучы, крача.
Ходзіць дзеўка, дзеўка каля гаю
І, ходзючы, плача...
Чую ўсіх, аднак найлепш — за шэсць дзесяцігоддзяў, ды якіх,— да болю выразна чую дагэтуль голас адной. Пранозліва, надрыўна горкае «цяжко, мамо!» гучыць з яе шырокатаўстагубых вуснаў найшчырэй, бо ідзецца тут, пяецца не наогул, не так сабе...
Не памятаю, ці сустракаў дзе-небудзь у кнігах такое акрэсленне: «Ох, непрыгожая, ажно шкада яе». Але адчуванне гэткае знаёма мне даўно i час ад часу паўтараецца, як толькі зноў убачу такую.
Тая мая галасістая не была ажно такою брыдкай, каб толькі па гэтай прычыне шкадаваць яе,— проста найменш прыгожая ў дзявочай чародцы, хоць сама яна, трэба думаць, так не лічыла, а да таго яшчэ дачка нягеглай, панурай бабылькі, сірата, не вядома, ад якога бацькі, з найгоршай у вёсцы хаціны, у вечнай нястачы i на сякіх-такіх заработках, то ў багацейшых суседзяў, а то больш у недалёкім маёнтку. Цудоўны ж голас яе, на дадатак да горкай долі, толькі жаль узмацняў...