Дзе скарб ваш

1987

ПУНКТ АПОРЫ I ЗАПАС СПАКОЮ [38]

На нашу сустрэчу, дарагія прыхільнікі міру і дружбы, я прыехаў з прылясной маляўнічай глухамані Верхняга Наднямоння, дзе ўжо нямала гадоў жыву з ранняй вясны да позняй восені.

Усім i ўсюды з прытчы пра матчына імя вядома дзіцячая мудрасць, заключаная ў простыя, неабвержныя словы хлопчыка, які заблудзіўся ў натоўпе i ў адказ на пытанні, хто яго мама, ад якой ён адбіўся, паўтараў адно: «Мая мама лепшая за ўсіх!..»

Пра сваё месца на планеце Зямля кожны з нас, у тым ліку i я, мае права сказаць таксама — лепшае за ўсе другія.

Я, да таго ж яшчэ, ганаруся высокім зямляцтвам з двума Міцкевічамі, польскім i сваім. Роўна сто шэсцьдзесят гадоў таму назад вымушаны эмігрант Адам Міцкевіч у сваім «Пане Тадэвушы» маліўся красе нашай роднай Наваградчыны, так званай «Беларускай Швейцарыі», з парыжскай бядотнай далечы: «Сёння бачу красу тваю i апісваю, бо тужу па табе». A ў пачатку нашага стагоддзя апальны вясковы настаўнік, палітычны вязень царскай турмы ў Мінску Кастусь Міцкевіч, ён жа, па псеўданіму, Якуб Колас, адзін з высокаталенавітых пачынальнікаў сучаснай беларускай літаратуры, эпапею «Новая зямля» пачынаў з сыноўняй тугі праз краты: «Мой родны кут, як ты мне мілы! Забыць цябе не маю сілы!»

Я пакуль што не эмігрант i не вязень, па родных мясцінах тужу толькі зімой, у гарадскім выраі, i туга мая светлая, яшчэ ўсё, дзякуй Богу, поўная творчых спадзяванняў. Я не люблю называцца дачнікам, я там жыву сярод сваіх працалюбівых землякоў-сялян, i сам працую, удзячна ўспамінаючы i нашага вялікага сярэднявечнага асветніка Скарыну, з яго гаючамудрай ласкай да родных мясцін, i яшчэ больш даўняга, усечалавечнага эліна Архімеда — з яго славутым пунктам апоры, які i мне дапамагае калі не Зямлю, крый Бог, перавярнуць, дык проста лепей бачыць сваё месца на ёй, як стартавую пляцоўку — ад свайго роднага — у агульналюдскае.

Калі ўжо цытаваць яшчэ, i не шчыруючы ў вучонасці, як юны дысертант, але адпаведна ўзросту чалавека i літаратара на восьмым дзесятку гадоў, удзячна звяртаючыся да вопыту папярэднікаў, згадаю Райніса i Твардоўскага.

У сваёй «Кастаньёле» светлы латыш Ян Райніс гаворыць: «За гэтыя нялёгкія гады,— ён мае на ўвазе гады сваёй эміграцыі,— мы паглынулі столькі сонца, прынялі ў сябе столькі красы i сілы,— тут мне трэба падкрэсліць ягоныя словы,— краса таксама сіла, i, магчыма, найбольшая з найбольшых».

Гэтую шчодра-вечную сілу шчасліва чэрпаў, чэрпаю i я — ад мноства сустрэтых у полі, у лесе, над ціхай ракой усходаў сонца, ад мудрай чароўнасці зорных або паўнамесячных начэй, ад неаглядна-хвалюючай прасторы хлебнага поля i расквечанага лугу, ад пяшчотна блакітнага, белавоблачнага неба над імі... Краса мацавала, мацуе i мяне, яна натхняе на сціпла глыбіннае, шчырае слова, на жыццядайныя мары пра мірную будучыню чалавецтва, — яна дапамагае жыць як мага больш разумна.

Ну, a вялікі рускі паэт, i мне асабіста знаёмы сучаснік Аляксандр Твардоўскі часта згадваецца сваім выказваннем пра абавязковы літаратару запас спакою,— спакою не для бяспечнай дачнай ляноты i абыякавасці, а для штодзённай пісьменніцкай працы, пажыццёвай вучобы.

Я вельмі люблю падарожжы, я адносна нямала пахадзіў, паездзіў, палятаў па белым свеце. Што за карысць ад гэтага каму іншаму — пра гэта мне трохі гаварылі i пісалі чытачы маіх дарожных эсэ пра Польшчу, Германію, Канаду, Індыю, Крым, Арменію, Волгу, Амур... А што мне самому яны, падарожжы, як чалавеку i пісьменніку, карысныя — гэта i перш за ўсё, i бясспрэчна. A колькі ж трэба яго, такога шчасця? Тут мне ўспамінаецца таўшчэзны том пад назвай «Было», у якім адзін з модных у свой час паэтаў, вандроўнік з пераважна афіцыйнымі заданнямі, пералічвае шматлікія краіны i сустрэчы так, што, прачытаўшы нейкую — па цярплівасці беручы — частку гэтай сухой справаздачнасці, узнікае пытанне: ну i што? A ў пытанні прысутнічае i адказ: a нічога! Проста было, i не больш. Спажывецкая мітусня, што не ратуе ад самога сябе, павярхоўна самаздаволенага пустадомка, не дае магчымасці паглыблення ў жыццё таго ці іншага народа, у спакой неабходнага роздуму, непасрэднасці адчуванняў.

Toe, што мне апошнім часам — нашым няпростым, нялёгкім часам — удалося зрабіць, гэта дзве кнігі дзённікавага характару. Адна з ix нядаўна з цяжкасцю выйшла, другая знаходзіцца ў нямогла-запаволелным вытворчым працэсе. Мала гэта ці многа — не мне гаварыць. Я магу сказаць толькі адно: у гарадской ды палітычна гаманкой, а то часцей крыклівай мітусні я не зрабіў бы i гэтага. Не асуджаю нікога з тых, хто можа, умее добрасумленна i плённа спалучаць у сабе мастака слова i відушчага палітыка,— я проста веДаю, што сам на гэта не здольны, i не лічу, што лес мяне такім чынам пакрыўдзіў. Згадаем англійскую прыказку, што кожная бочка павінна стаяць на сваім уласным дне, дбайна падумаем пра сапраўдны прафесіяналізм, якога цяпер не стае асабліва нам, беларусам. Нас абавязвае вялікая, нялёгкая праца адрадж:?ння нацыянальнай свядомасці, пабудовы дэмакратычнага грамадства. Нашу мову, сярод славянскіх моў адну з найстарэйшых i найчысцейшых, скажам гэта ўслед за Адамам Міцкевічам, выкладчыкам у Калеж Дэ Франс, ведаюць у свеце — спадзяемся: пакуль што — вельмі нямногія, літаратура наша перакладаецца на іншыя мовы надта ж няшчодра. Многа працы, многа цярплівасці ў паглыбленым творчым спакоі патрэбна нам, беларускім рупліўцам роднага слова, шчырым удзельнікам чалавечага паяднання.

Нават самае чулае, спагадлівае сэрца не здолее ахапіць усё гора людское, дома i на свеце, пра якое так бязлітасна шчодра расказваюць сёння штодня, штоночы прэса, радыё, тэлебачанне... А каб ахапіла тое сэрца, Цьш, відаць, i не вынесла б такое процьмы болю. Значыцца, дарагія сябры, трэба крыху пашкадаваць яrö, сэрца пісьменніка, паашчаджаць яго, асланіць адзінотай, не такою ўжо i грэшнай, падмацаваць кантактамі з людзьмі нялёгкай палявой працы, даць сэрцу магчымасць засяродзіцца на найважнейшым. Нагрузак хопіць сэрцу i ў адзіноце, у магчымым спакоі, найважней тут узяць, перажыць, паказаць найбольш сваё...

У адказ на маю шчырасць мне, магчыма, можна i сказаць, што крэда мае — мае, i я магу ім на здароўе карыстацца, так пацяшаючы сваю творчую сталасць ды старасць, а для іншых, маўляў, тым больш для маладых, яно не абавязковае. Ды мне чамусьці здаецца, так адчуваецца, што i для тых, хто таксама шчыра, кожны ў родным кутку на такой неспакойнай сёння планеце, пад адным для ўсіх нас сонцам, служыць для нас усіх i ўсюды найважнейшай справе міру, дружбы людзей i літаратур, мае таварыскае слова i мой сціплы пісьменніцкі вопыт — не зусім лішні, можа, каму i спатрэбіцца, пачуецца блізкім у пераклічцы. Бо я сумую па дружбе даўно i чым далей, то ўсё больш. I ад душы жадаю ўсім вам дабра!

1994

«З БОГАМ У СЭРЦЫ» [39]

Прыгадалася даўно прачытанае ў Льва Талстога пра тое, што чытанне — гэта жывая сувязь з душамі людзей, якія жылі раней за нас.

Падобнае можна сказаць i пра літаратурныя музеі, асабліва пра дамы-музеі, у якіх жыве мацнейшае адчуванне прысутнасці любімага пісьменніка, да якога вы прыйшлі, адчуванне працягу яго жыцця, несмяротнасці створанага ім свету вобразаў, пачуццяў, думак.

У Яснай Паляне я быў улетку пяцьдзесят другога года з жонкай i напрадвесні шасцідзесятага з братам. I абодва разы мы сустракаліся там з апошнім сакратаром Талстога Валянцінам Булгакавым, які нам усё паказваў i многа чаго расказаў. Прыемна сказаць, што з Валянцінам Фёдаравічам я перапісваўся яшчэ ў перадваенны час, калі ён жыў у Чэхаславакіі, працуючы ў збраслаўскім рускім музеі, а я ў сваёй заходнебеларускай вёсцы. Перапіска наша ўзнавілася пасля першай яснапалянскай сустрэчы i працягвалася да смерці гэтага высакароднага чалавека i таленавітага літаратара. А яднала нас адна вялікая любоў, уласцівая многім i ва ўсім свеце. Пра свае ўражанні ад наведанняў Яснай Паляны, як i ад маскоўскага домамузея ў Хамоўніках, я пісаў неаднойчы, аднак i дагэтуль здаецца, што ўсёй глыбіннай паўнаты i жыццядайнай свежасці перажытага ад сувязі з душой Льва Мікалаевіча як след не перадаў.