Смерць — мужчына

— Добра, што ёсць смерць. Ты нават i не ўяўляеш, як важна, што мы ўсе роўныя перад ёю. Раней дык я ставiўся да смерцi абыякава, нават пабойваўся. Што казаць? Жах ёсць жах. А вось аднаго разу...

Старэйшы з заўсёдных паэтаў кульнуў чарку i працягваў:

— Я тады ў тэхнiкуме вучыўся, на вакацыi да бацькоў прыехаў — свята якое нi ёсць, а ў хаце пляшкi няма. Бацька мяне да суседа выправiў, па самагонку. Сусед сабе гнаў, думалi, пазычыць. У вокнах святло. Зайшоў я ў сенцы, пастукаў — цiшыня. Яшчэ грукнуў — цiха. Пэўна, у хлеў цi так — на двор выйшаў, падумалася. Нават i ў галаве не мiльганула, што нешта здарыцца магло. Адчынiў я дзверы, зрабiў колькi крокаў i ўкамянеў. Сусед на ложку паверх посцiлкi мёртвы ляжыць. I адразу вiдаць, што не спiць, а мёртвы. Твар iншы, твар вольнага чалавека, усе пакуты адышлi, прасветленасць незямная. Я каля печы i прастаяў, можа, з гадзiну. Усё ад светлага твару вачэй не мог адвесцi, нiбыта ад яго райскае ззянне сыходзiла. Спарыўся я ў кажуху, каля печы стоячы, пакуль мой бацька прыйшоў. Ну, тут шум усчаўся i ўсё такое рознае. Суседава жонка прыляцела, укленчыла каля ложка: "А мой ты гаспадар!" А твар я запомнiў на ўсё жыццё i святло, якiм той быў асветлены. Незямное, празрыста-сцюдзёнае святло... I адкуль яно ў напаленай да задухi хаце? Часам яно на гiпсавых пасмяротных масках з'яўляецца. Вось я аднаго разу бачыў яго на масцы Жэнi Янiшчыц. Адкрыў скрыню, разгарнуў газету, а на масцы — святло. Раней дык я не ведаў, нашто з нябожчыка маску рабiць, а цяпер ведаю.

— А мне дык часта нябожчыкi ў сны прыходзяць. Я нават тыя сны запiсваць пачаў. I ўсе яны шэрага колеру, быццам з пластылiну лепленыя. Вось брат мой стрыечны — Лявон... Колькi мы з iм перапiлi гарэлкi?! Мора! Ён на машыне разбiўся. А не так даўно ў сон прыходзiў.

Сплю, бачу: iду сцежкаю, што за нашым гародчыкам, там ужо калгаснае поле пачынаецца, гэтым годам кукуруза расла. Вось Лявон з той кукурузы i выходзiць на мяне. Твар шэры, вочы невiдушчыя, павекi паўзакрытыя — зрэнак зусiм не вiдаць. Ідзе i клiча: "Хадзi да мяне, пляшку маю. Разам да дзевак пойдзем". "Якiя дзеўкi? — думаю. — Мы ж цябе пахавалi, год, як на клады занеслi. Дый да дзевак я з жанатымi нiколi не хадзiў. Не маю такой звычкi". А ён блiжэй, блiжэй... I бачу, што не iдзе Лявон, а плыве па-над самай сцежкаю, нават пылу не ўздымае. Я ў кукурузу, бягу цяжка, ламлю стамбуры, як той дзiк-вяпрук. Выбег — хата пасярод поля стаiць, нават i не хата, а халабуда дашчаная. На ганку Алесь Разанаў сядзiць без кашулi ў адных споднiх нагавiцах. Матузкi завязвае. Я да яго i толькi паспеў "дзень добры" даць, як прачнуўся.

Коўдра скамечаная на падлозе. Устаў я i на клады пабег, нават не мыўся, не снедаў. Знайшоў Лявонаў капец, прыбраў. Гэта ён да мяне прыходзiў прасiць, каб я капец прыбраў, бо Лявонава жонка ўжо з iншым жыве, лiха яе не возьме. А паэтаў я часта ў снах бачу: i Разанава, i Галубовiча, i вас, дарэчы, бачыў, — гэта маладзейшы з заўсёдных паэтаў расказаў.

Мне цiкава слухаць, як паэты распавядаюць пра смерць. Толькi ёсць адзiн аспект, калi мне робiцца млосна, гэта як пачынаюцца развагi пра ўласнае самагубства. У мяне ажно сярэдзiна халадзее, бо не па-мужчынску пра такое языком мянцiць. I згадваецца такi выпадак у iнтэрнацкiм калiдоры — доўгiм, на паўсотню дзвярэй. Каля таго акна i курыў у фортачку мой знаёмы паэт-авангардыст. Ён вучыўся на апошнiм курсе унiверсiтэта. Нарадзiлася дзiця. Камендантка пашкадавала i не выселiла сям'ю з дзiцем, перавяла ў кладоўку. Вось i жыў паэт у цеснай, не раўнуючы — шафа, кладоўцы з жонкаю першакурснiцай i дачкою.

А тады ён пачаставаў мяне цыгарэтаю, i мы дымiлi ў фортачку. Тут да нас i падбегла дзябёлая дзявуля з рудою касою па самыя клубы. Яна задыхана папрасiла цыгарэтку i пачала прагна глытаць найтаннейшы дым. "Задаўлюся! Вось пайду i задаўлюся!" — бубённым голасам сказанула дзявуля i закашляла, дымам папярхнулася. "Давiся! Цi мне вяроўку з мылам табе прынесцi? Зараз пайду пялюшкi паздымаю i прынясу. Толькi, як ты задавiшся, я вяроўку i мыла назад забяру, бо не будзе чым бялiзну мыць i на чым сушыць. Дзiця яшчэ неразумнае, пад сябе робiць. Цi, можа, крышку пачакаеш, пакуль малая падрасце, дык я тады вяроўку назусiм аддам". Дзявуля крутнула клубамi i ўцякла. "Нашто так?" — "Ай, абрыдлi. Задаўлюся, атручуся... Труцiся! Не-е-е. Вось у тым i справа. Хто надумаў рабiць, той гаварыць не будзе".

Вось калi паэты пачынаюць казаць пра самагубства, мне i згадваецца дзявуля з бубённым голасам.

Але ў Гiёма Апалiнэра ёсць маналог самазабойцы: "Тры лiлеi, лiлеi тры на магiле маёй без крыжа..."

А я мяркую, самагубства ўсё ж мае апраўданне, як робiцца закаханым.

Ходзiць такая легенда, што на Кальварыйскiх могiлках маладыя каханкi разам развiталiся з жыццём. Пра легенду крышку пазней, бо трэба пра паэтаў скончыць.

Колькi мне казалi: "Не распавядай ты пра паэтаў, пiшы пра людзей простых". Але з усiх станоўчых вызначэнняў беларуса я пагаджаюся толькi з адным: беларус — паэт. Бо ўсе гэтыя: сцiплы, лагодны, зычлiвы вельмi ўжо лёгка пераварочваюцца ў баязлiвы, млявы, абыякавы... Але не ў гэтым бяда, а ў тым, што сягоння герой нашай нацыi — паэт i толькi паэт, пясняр кахання. I хай сабе розныя сябры БНФ (Беларускi народны фронт) мне не павераць. А я буду настойваць: беларус толькi тады беларус, калi ён паэт, i тутэйшы адно настолькi беларус, наколькi ён здатны разумець вершы.

"Тры лiлеi, лiлеi тры на магiле маёй без крыжа..."

4. Каханкi

А цяпер — iнтымнае.

Яны моцна кахалi адно аднаго. Здаецца, так пачыналася кальварыйская легенда. I каханне было такое моцнае, што нi Ён, нi Яна не маглi i хвiлiны адно без аднаго пражыць. I сказаў Ён: "Давай адначасна памром, i тады мы вечна будзем разам". I Яна ў знак згоды апусцiла вочы. I яны пайшлi на Кальварыйскiя могiлкi i памерлi разам. А цяпер iх душы лётаюць разам i спяваюць. Так легенда гучала на мiкрараёнскiх прапахлых галубамi гарышчах, калi яе пераказвала адна школьнiца другой больш даверлiвай школьнiцы.

А на прыпад'ездных лаўках, дзе гуртуюцца пенсiянеркi, легенда мела iншы варыянт, iншую танальнасць i фактуру.

Яна была наркаманка. У яе была поўная валiзка каробак з ампуламi. Яна перадавала тыя каробкi ад урача наркаманам. А яе хлопец нават не здагадваўся пра мафiю.

Аднаго разу раскрыў ён валiзку, хацеў насоўку ўзяць, а там поўна каробак з морфiем. Што гэта? Адкуль? Яна ў слёзы , ну, i расказала...

Ляжала ў бальнiцы. Пазнаёмiлася з урачом. Той спакусiў i прывучыў да наркотыкаў. I вось цяпер яна змушана "адпрацоўваць" сваю долю — развозiць морфiй па адрасах.

Хлопец — смелы, баявы — схапiў валiзку, панёс у прыбiральню i ампулы з каробак ва унiтаз павытрасаў.

На другi дзень вярталiся яны дадому позна ўвечары. Іх перапынiлi хлопцы ў чорных куртках. "Пагаварыць трэба!" Хлопец той наркаманкi i слова не паспеў сказаць, як яму па галаве жалезам гупнулi. Толькi iскры ўваччу. Плямы зiхоткiя паплылi-паплылi. Дзеўцы нож паказалi. "Маўчы, лярва! Ключы давай! Морфiй давядзецца вярнуць". Прыцягнулi чарнакуртаўцы дзяўчыну i хлопца на кватэру. Хлопец ледзь ачомаўся, а яго ўжо да крэсла вяроўкаю прывязалi. "Дзе морфiй?" — "Ва унiтазе!" Перавярнулi ўсё чыста — ампулаў няма. "Дзе морфiй"? А хлопец плюнуў аднаму ды ў твар. Я ж вам кажу — смелы, баявы. "Раз так — глядзi!". Схапiлi яны дзеўку, пазрывалi з яе адзенне. Пачалi вырабляць, хто што схацеў. I так i гэтак, i той i гэты... I ўсё перад хлопцам звязаным. А каб не крычаў — кляп. Паздзекавалiся, колькi змаглi. Папарвалi ёй там, дзе сказаць нават няможна. У кроў усё перапэцкалi. Кiнулi яе непрытомную на падлозе i пайшлi. А на развiтанне: "Калi морфiй не аддасце, вам канец!"

Апрытомнела дзеўка, развязала хлопца i кажа: "Жыць не хачу!" Узялi яны тую вяроўку, што хлопец быў скручаны, разрэзалi на два канцы, пайшлi на Кальварыю дый задавiлiся. Ранiцай iх вартаўнiкi знайшлi. А душы дзеўкi з хлопцам па начах на Кальварыю вяртаюцца i спяваюць сумна-сумна так. Сама чула.