Смерць — мужчына

Толiкава баба Маня да маёй бабы Ядзi сварыцца прыходзiла, расказала, што з-за мяне шафёр яе ўнука бiў. "Ён жа старэйшы, трэба было глядзець за малым". Сапраўды, трэба было бегчы за мною на могiлкi. Скончылася нiчым. А чым, зрэшты, магло скончыцца? Ну сцёбнула б мяне баба колькi разоў пасам цi ў кiно з тым жа Толiкам не пусцiла, i ўсёй бяды.

* * *

Вось Змiтрыка Латыша родны бацька лупцаваў, дык ужо лупцаваў, як мог. I было за што. Адкуль тое ў нашае Койданава прыпаўзло-прысунулася, не ведаю, толькi мода на крыжы пайшла, хто больш назбiрае. А дзе ты iх збярэш? На дрэвах у садзе яны не растуць. Ну i пачалося марадзёрства, iнакш не скажаш. Латышава хата стаяла пад бярозамi, якраз насупраць Старых могiлак, праз вулiцу Другую Ленiнскую.

Ну i назва, дагэтуль дзiўлюся. Нашто ў адным мястэчку дзве асноўныя вулiцы аднолькава называць, а потым да iх рабiць нумарацыю. Дый само Койданава пераназвалi ў 30-я гады ў гонар крывасмока, як нядаўна пiсалi ў латышскiм выданнi "Avots", Дзяржынскага.

Змiтрык усе помнiкi ведаў, як дрэвы ў сваiм садзе. Дзе на якiм крыжы металёвы Хрыстос прышрубаваны, дзе рэльефчык Божай Маткi вiсiць, дзе анёлы крылы згарнулi i сумуюць. Вось ён i паздымаў колькi ўкрыжаванняў ды прыхаваў на гарышчы, а бацька вазьмi дый знайдзi. Збiў ён Змiтрыка ды яшчэ прымусiў сярод белага дня тых Хрыстоў на месца прышрубаваць. Можа, яно i слушна, што прымусiў, але бiць так моцна не трэба было. Змiтрык на рэчцы сiнякi паказваў, плечы i дупа ўшчэнт чорныя.

А Толiкава баба Маня, ёй, што нi зрабi, усё не так, казала, што мала бiлi, што Божачка яшчэ не так пакарае, праз такое рукi паадсыхаюць i паадвальваюцца. I мне ўяўлялася ўсохлая рука рускага жывапiсца-эмiгранта Рэпiна. Усе ж школьныя падручнiкi тае пары ягонымi карцiнамi былi нафаршыраваны, як калдуны мясам. Можа, i ён у дзяцiнстве з могiлак краў, праз гэта рука i ўсохла, а зусiм i не з-за таго, што маляваў шмат бурлакоў ды ўрадаў.

А Змiтрыкавы рукi не ўсохлi. А цяпер працуюць на маторным заводзе. I можа, дарма бацька яго збiў на горкi яблык, бо помнiкi i Хрыстоў i Божых Матак пыхлiвыя бульдозеры на край пагоста, да самае дарогi, ссунулi, экскаватары пагрузiлi на самазвалы, а тыя звезлi немаведама куды.

* * *

I яшчэ аднаго рабаўнiка могiлак я ведаў, Сямёна, неахайнага чалавека. Сустракаюцца людзi недагледжаныя, але каб такi, — выбачайце, у яго слiна закiсала ў кутках рота. Ногi ён мыў толькi пад прымусам, шкарпэтак не надзяваў, хадзiў у гумовых ботах, у якiх гразь ажно вiшчала. А звёў мяне лёс з тым Сямёнам у адну гiсторыка-даследчую экспедыцыю, я па дамове працаваў мастаком у археолага Вадзiма. Ён — педант, акуратны i сабраны па-вайсковаму. Кожнае лета ў экспедыцыi, вось i прывык да паходнага аскетызму i чысцiнi. А тут Сямёна ўзяў за памочнiка, так — збегай — прынясi. У горадзе за iм, пэўна, мацi глядзела, дык, здавалася, i зграбны быў, а тут за якiя два днi ў такую Разэлю перакiнуўся, глядзець брыдка. Трываў Вадзiм, трываў дый не вытрываў.

А ўсчалося ўсё дый скончылася з вядра вады. Паслалi Сямёна па ваду, калодзеж далекавата, але з акна вiдаць. Сядзiм за сталом, снедаем i глядзiм, як наш Разэля па ваду iдзе марудна, што мокрае гарыць. Тады чамусьцi падумалася: "Чаму гэта кажуць, што калi жыд ваду ў хату носiць, дык i шчасце прынясе?". Дайшоў, набраў, палову вылiў (цяжка яму поўнае прынесцi?), цягне, праз кожныя дзесяць крокаў спыняецца, руку мяняе. На паўдарозе паставiў вядро, нахiлiўся, рукi ў ваду апусцiў — Вадзiма ажно паставiла за сталом, — твар пачаў спалоскваць. Так мыцца колам не загонiш, а тут раптам сам. Памыўся, папiў з вядра i нясе ў двор. Вадзiм у дзверы сустракаць. "Вада чыстая?" — чужым голасам да Сямёна. "З калодзежа толькi што". — "Пiць можна?" — "Можна". За тое "можна" загарэлася Сямёнава вуха ад Вадзiмавага кулака. "Што? Што? Што?" — паўтараў пабiты i плакаў. Але Вадзiм не супакоiўся, ускочыў у хату, схапiў Сямёнаў рэчмяшок i пачаў выцягваць з яго брудныя кашулi. "Пакуль не памыеш, каб я цябе не бачыў!" I раптам па падлозе зазвiнела, забразгатала, заценькала... "Не чапай!" — заскавытаў Сямён i кiнуўся збiраць металёвыя нацельныя крыжыкi.

На паўночна-заходняй Беларусi (Браслаўшчына, Мiёршчына, Друя) ёсць традыцыя прыбiваць да помнiкаў нагрудны крыжык нябожчыка.

Вось такiх крыжыкаў i наздзiраў Сямён, у рэчмяшку iх, можа, са сто хавалася. "Ну ты й гад, быдла двухногае. Але ж я цябе бiць не буду. Вяскоўцам скажу, што ты крыжы з могiлак пакраў. Хай яны i думаюць, што з табой рабiць. Хай яны цябе i б'юць. Хай хоць заб'юць, не ўступлюся. Мне сюды ездзiць i ездзiць. А ты (рускi мат)... Каго я прывёз? Якую брыду? Ну краў ты на раскопе чарапкi ды зубы розныя, гэта ладна, я ж думаў, гiсторыя цябе цiкавiць. А тут (рускi мат)... Прыдавiць цябе трэба". Вадзiм закурыў "беламорыну". "Бачыць цябе не магу. Куды крыжы ў мяшок сунеш? На стол кладзi, злодзей (мат). I лiчы, што ты ў нас не працаваў. Ясна? Нi капейкi не атрымаеш".

Ураннi Сямён з'ехаў. Зняў вязанку нашай рыбы, што сушылася на акне, i з'ехаў. Вадзiм аднёс крыжыкi мясцоваму настаўнiку, i той, можа, гадзiны са дзве дробна пастукваў на пагосце маленечкiм малаточкам, прыбiваў адарванае. Калi якi крыж i пераблытаў, не там прымацаваў, дык, спадзяюся, нiчога страшнага. А ў нас пасля Сямёнавага ад'езду ў сенцах пачало сiкунамi смярдзець. Потым здагадалiся, што Разэля баяўся ўночы выйсцi на двор, пэўна, думаў — вяскоўцы пiльнуюць, вось i памачыўся ў вядро пад рукамыйнiкам.

* * *

Ёсць i яшчэ адна завядзёнка ў тутэйшых краях — пакiдаць пад крыжам пачастунак: чарку гарэлкi, лусту хлеба, яблык, цукерку, яйка варанае. Вось прыйдуць госцi на свята цi на дзень нараджэння да нябожчыка пасядзець, вып'юць, пагавораць, паўспамiнаюць i яму пакiнуць гасцiнец, нiбыта i ён з iмi разам, тут, побач, недалёка. I сыходзяць з патаемнаю думкаю, што нябожчык устане, перакулiць чарку i закусiць хлебам. I нейкая жанчына ўголас скажа: "Што ж ты нашаму бацьку не поўную налiў? Ён жа любiў поўненькую чарку, каб ажно з берагамi".

Усе ведаюць, што не ўстане, але спадзяванне ёсць. Яно глыбока, яго не зваяваць i не знiшчыць, як той-сёй мяркуе. Яно на самым сподзе душы. Яно прарастае праз стагоддзi. Мы памром, а яно застанецца. Дык якая ж тады абраза — на зямлю тыя чаркi куляць i таптаць хлеб.

А былi ў нашым Койданаве i такiя зноскi. Прывядуць на пагост аўчарак i самi свiшчуць у два пальцы. Сабакам што? Гойсаюць сабе па магiлах, скачуць праз агароджы, дзе нiжэй, чаркi перакульваюць, кветкi ломяць, вянкi бэрсаюць, яйкi ды цукеркi ядуць, а хлеб топчуць. Сабакi — яны сабакi i ёсць, неразумныя стварэннi пры чалавеку. А гэтыя чалавекi — зноскi маральныя. Дый адкуль аўчаркам пра тое ведама.

Трывалi мужчыны, а потым узялi ды палавiлi тых чалавекаў. Афiцэрскiя сыны былi. У нас рамбаза каля чыгункi стаяла, там вайскоўцы працавалi. Вось iх дзецi i забаўлялiся, рыхтавалi сабак да службы на мяжы нашай Радзiмы нiбыта. Вядома, сягоння гэтая рамбаза, заўтра тая рамбаза, гэтая мяжа, тая мяжа, i якая бацькам i дзецям справа да тутэйшых звычаяў. Афiцэры яшчэ на мужчын крычалi, што няма чаго на пагосце прадукты пакiдаць, што з-за гэтага вось i ў краiне няма чаго есцi, i яшчэ, i яшчэ, ледзь не бiцца кiдалiся. Мужчыны сышлi.

Толькi ўночы нехта на рамбазе аўчарак пазасякаў. Сабакi нават не гаўкалi, бо кожнай па матку воўны ў лой вывацганай кiнулi. Нiтак у мястэчку, дзякуй Богу, шмат — швейная фабрыка ў тры змены малоцiць. Воўна ў сабачых зубах i захрасла, пашчу нi сашчапiць нi расшчапiць. Дзе ж ты пабрэшаш, пагаўкаеш? Сабак засеклi. Шкада жывёлiн, але ж людзей вучыць неяк трэба.

3. Паэты

Смерць i пагосты, яшчэ кажуць клады, вабяць не толькi мяне аднаго, натуральна.

Вось у Доме пiсьменнiка сядзяць за чаркаю два заўсёдныя паэты i размаўляюць. На круглым стале колба з каньяком (100 грамаў — 4 рублi 10 кап.). Пасмы цыгарэтнага дыму вiюцца пад шараабрысным белым з чырвонай паскаю свяцiльнiкам.