Страница 8 из 10
Одамларнинг энг ақллигиман деган фикрга асло борманглар, чунки энг ақлли, энг билимли бўлишнинг иложи ҳам, кераги ҳам йўқ. Лекин инсофли, иймонли, гўзал қалб эгаси бўлишнинг иложи бор. Шундай бўлиш лозим.
Ўзи учун эмас, ўз юрти, миллати учун умрини бағишлаган ҳукмрон енгилмас юртнинг унутилмас сиймосига айланади. Унинг энг гўзал сифати истеъдод эгаларини асрамоқ, гўзал кишиларни рағбатлантирмоқ, ожиз кишиларни ҳимоя қилишдир.
Ҳукмроннинг энг аблаҳи, ўз юртининг бойлигини талайди, фуқароларидан ўч олади, фоҳишабозлик қилади, ҳимоясиз кишиларга азоб беради.
Юртнинг ожизланиши текинхўрликнинг ривожланишидан бошланади. Миллатнинг катта бойликларини ўзлаштириб олиб, улғайиб, кундан-кун қувват олиб бораётган ёвуз кучни тинмай олдини олиб турилмаса, бора-бора енгиб бўлмайдиган офатга айланади. Кейинчалик бориб уларни фақат вақт мағлуб қилади холос. Ўша фурсат етиб келгунича миллат азоб чекади, юрт ожизланиб қолади. Инсон ижтимоий жонзот, ақл соҳиби, унинг иши фақат ўйин-кулги эмас, фаолият кўрсатишдир, қайсики мамлакатнинг кишилари фаолиятли ҳаёт кечирсалар ўша юрт қудратли, бундай мамлакатда тинчлик таъминланган бўлади.
Ҳукмроннинг дарди халқ дардининг бир учқуни, халқ соғлом бўлса у ҳам соғлом, халқ шодон бўлса у ҳам шодон. Ҳамма дўст бўлиб кўринган тахт атрофида ҳар доим кўзга кўринмас душманлар мавжуд бўлади. Шундай иш юритингларки, келажак сизларни уят қилмасин, ўз халқингизга нимани раво кўрсангиз у ҳам ана шуни қайтаради. Хон авлодидан бўлганларингни асло унутмай яшанглар, уларнинг масъулиятлари бошқалардан ортиқдир. Гўзалликни ҳис қилиб, нолимай қувониб яшамоқ хонлар учун одат бўлмоғи лозим. Эл-юрт қайғуси манфаатларингдан устун бўлсин, ахлоқ ва одобда намуна бўлинглар. Мўмин ичкилик ичмайди, ўғирлик ва хиёнат қилмайди, бу қусурларни қилган кимса мўмин эмас. Ўз юртига, ўз миллатига хиёнат қилган ҳукмрон энг малъун кимсадир. Ғурур тараққий қилишимиз учун берилган туҳфа, у ақлдан узоқлашиб кетса ҳалокатга етаклайди. Ўз ғурурини жиловлаш шоҳларнинг энг зарур фазилатлари, оддий кишиларга меҳр билан қараш муқаддас бурчлари. Йўлдан адашманглар, сизларнинг адашишларинг бутун юртни хароб қилади. Номаъқул хоҳишлар тўғри йўлдан оздиради, хунрезликларга сабаб бўлади. Хонлар юрт осойишталиги учун энг масъул кишилар асосий мақсадларинг ана шу осойишталикни таъминлаш бўлсин. Ҳозирча хонликнинг гўдаклик чоғи. Рақиблар бу ҳолатдан фойдаланиб қолмасликлари учун жуда ҳушёрлик даркор!
Ҳукмрон халқни қўрқувда ушлаши, вақтинча чалғитиши ҳам мумкин. Дарёдан қудратли бу мўъжиза бардошли ва андишали. У барча нарсани фаҳмласа ҳам кечиради, сабр қилади. Унинг меҳрига кириш осон эмас, лекин шу мақсад билан яшаган ҳукмрон бунинг уддасидан чиқади. Бундай ҳукмрон абадий барҳаёт, у кишилар қалбидан асло ўчмайди.
* * *
– Оғир дардга йўлиққанга ўхшайман, – деди Шоҳруҳхон атрофдагиларга аламли тикилиб. – Бу касофатдан тузалиб кетиш жуда мушкул.
– Иншооллоҳ, тузалиб кетасиз, ҳазрати олийлари, барчамиз парвардигордан шуни тилаймиз.
– Чиндан ҳам шундай бўлса мен сизлардан розиман. Юртимиз осойишталиги учун бирдек қайғурсаларинг, мен хотиржам кўз юмаман.
– Худонинг марҳамати кенг, умрлари узоқ бўлса ажаб эмас.
– Чамамда кафтимга чиққан яра «куйдирги»га ўхшайди, агар чиндан шундай бўлса…
– Табибларнинг фикрича сиз тузалиб кетасиз.
– Ҳар қандай бу дунёга келган одам узоқ туролмайди. Келмоқ қўлимизда бўлмаганидек, кетмоқ ҳам беихтиёрдир. Одам боласи бенуқсон яшай олмайди, билиб-билмай албатта, хатоликка йўл қўяди. Мен ҳам баъзи бир хатоликларга йўл қўйган бўлишим мумкин, лекин мақсадим яхшилик, тилакларим халқ дарди эди. Келажакда барча ишларни кенгашиб қилинглар, кенгашмай қилинган ҳар қандай иш иллатлидир.
Ўрта Осиё заминида XVII аср бошларига келиб ички зиддият жуда кучайган эди. Олий зотлар ўртасидаги келишмовчиликлар авж олар, тортишув ва сиёсий курашлар зўрайиб борар, қирғин-барот урушларнинг кети кўринмас эди.
Сари подшоҳони гирданфароз,
Бадаргоҳи у бир замини ниёз,
Мар урост кибри ёву мани,
Ки мулкаш қадимасту зоташ ғани.
Таржимаси:
Подшоҳлар ҳар қанча мағрур бўлсада,
Бошларини эгур унинг олдида.
Мағрурлик ярашур фақат Оллоҳга,
Мулки қадим беқиёсдир зоти
ТАРИХИ ТУРКИСТОН АСАРИДАН БИР ЛАВҲА
Айнан мана шундай тарқоқ қабилалар тўқнашувларидан бири Чодакда бўлиб ўтди. Минг қабиласи билан Чодак хўжалари ўртасида бўлиб ўтган қақшатқич уруш натижасида минглар қабиласи ғолиб чиқди. Шунинг билан Мовароуннаҳр заминида Бухоро хонлигидан ажралиб чиққан мустақил бир мулкка асос солинди. Даставвал бу мулк Фарғона деб аталиб, унга Шоҳруҳбий минг бошчилик қилди.
Ақл-идрокли, инсонпарвар Шомастбий (Аширбек) ўғли Шоҳруҳбийни Хўқанднинг теварак-атрофларидаги қишлоқ оқсоқоллари ва аслзодалар хон этиб кўтардилар. Шундан сўнг у Хўқанд шаҳри атрофида жойлашган тўрт қишлоқни сотиб олди. Тўрттала қишлоқ ҳудудларидан «Кўк тўнлилар» истиқомат қиладиган икки сой оралиғидаги ерларни энг қулай жой деб арк қалъа қурилиб, «Қалъаи Шоҳруҳбий» деб аталди. Бу ер «Хўқанд хонлигининг дорилхалофати»га (пойтахт) айланди. Вақтлар ўтиб бу дорилхалофат атрофидаги ерлар ҳисобига кенгайиб Фарғона водийсидаги йирик шаҳарлардан бирига айланди. Шоҳруҳбий бу салтанатга ўн уч йил ҳукмронлик қилиб 1721 йилда вафот этди. У узоқ умр кўра олмади, атиги 30 йиллик умри давомида тарихий бир жараённинг пойдеворини яратиб кета олди.
Биринчиларга ҳар доим қийин бўлади, Шоҳруҳбий ҳам биринчилардан эди. Унинг даврида ҳали хонликнинг мустаҳкам пойдевори йўқ, уни бошқарадиган мураккаб дастгоҳни яратиш анчагина заҳматли фурсатлар ўтишини талаб қилар эди. Хонликнинг маркази бўлган Қўқон шаҳрининг атрофини муҳофазалаш, хонликнинг ўз пулларини зарб қилиш, хонлик учун янги қароргоҳ қуриш, мунтазам ҳарбий қўшин тузиш каби жиддий муаммоларни ҳал қилиш лозим эди. Энди бу ишларни унинг ворислари давом эттиради.
АБДУРАҲИМБИЙ (ИККИНЧИ ХОН)
Баъзи манбаларда у 33 ёшида укаси Абдукаримбий томонидан ўлдирилган дейилади.
Шоҳруҳхоннинг вафотидан кейин 1721 (милодий) йилда унинг тўнғич ўғли Абдураҳимбийни хон қилиб кўтарадилар. Абдураҳимбий оқил, ҳушёр ва тадбиркор эди. Унинг хонлик даврида Бухоро амирлиги ҳам ҳарбий, ҳам иқтисодий жиҳатдан заифлашиб қолган эди.
Бу ҳолатни ғанимат ҳисоблаган хон ўзбек ва сартидлардан аввал йигирма минг, кейинроқ ўттиз мингдан иборат лашкар тўплаб жадаллик билан урушга тайёргарлик кўради, қисқа муддат ичида тайёргарликни якунлаб Хўжандга юриш қилади, деярли қаршиликка учрамай Хўжанд вилоятини қўлга киритиади. Вилоятга ўз ноибларини тайинлаб, маҳаллий раҳбарларга совға-саломлар бериб, иззат-икром билан уларга ҳам ҳар хил лавозимларни тақсимлаб беради.
Яна бир йил ўтиб, пухта тайёргарлик кўриб Ўратепа вилоятига юриш қилади, қисқагина жангдан сўнг Ўратепа ҳам Қўқон хонлиги тасарруфига ўтади. Бир қанча муддат ўтиб Қўқонга қайтади. Ҳарбий муваффақиятлардан руҳланган Абдураҳимхон бўлажак катта жангларга тайёргарлик кўра бошлайди, бир қанча муддат ичида лашкар сонини ва жанговар ҳолатини ошириб, Самарқанд томонга юриш бошлайди.
Бир неча кунлик шиддатли жангу жадаллардан сўнг Самарқанд шаҳри ҳам Қўқон хонлигига тобеликни тан олади. Ғолибликни қўлга киритган хон шаҳарнинг уламо ва умароларини тўплаб уларга инъому совғалар бериб бир қанча фурсат ўша ерда қолиб кетади. Ғалабани мустаҳкамлаш ниятида Шаҳрисабз ҳокими Олимбек Ваннавмийга элчи юбориб, унниг қизини ўзига талаб қилади. Олимбек хон илтимосига розилик билдириб элчиларни иззат ва икром билан кузатади. Бир неча кунлик тўй-томошалардан сўнг Абдураҳимбий Олимбекнинг қизига уйланиб ўз юрти Қўқонга қайтиб келади.
Бир томондан Хива хони, иккинчи томондан Қўқон хонлиги тарафидан кучайиб бораётган хавф-хатардан таҳликага тушиб қолган Бухоро амири қисқа муддат ичида жон-жаҳди билан Самарқандга юриш қилиб уни қўлга киритади.
Бу хабардан воқиф бўлган Абдураҳимбий ўз лашкарлари билан Хўжандга боради, Бухоро амири бу томонларга юриш қилишга ботина олмайди. Самарқандни қўлга киритиш билан кифояланиб орқага қайтади.