Страница 6 из 10
Ҳар хил баҳс ва мунозаралардан кейин барча кенгаш вакиллари бир овоздан хон авлодидан бўлган Шоҳруҳбий ибн Шомастбийни хон қилиб кўтаришга қарор қилдилар. Бу воқеа 1221 ҳижрий, 1709 милодий йилда содир бўлган эди.
***
– Толеинг порлоқ бўлсин, – деди Шомастбий ўғли Шоҳруҳхонни бағрига босиб. – Хон бўлганингиз билан қутлайман.
– Бу мартабага сизнинг хизматларингиз бўлмаса, мен эриша олмас эдим.
– Хонлик лавозимига эришиш мушкул иш, у мансабда ўлтириш эса унданда қийин.
– Мен ҳам фақат шу ҳақда ўйламоқдаман.
– Биринчиларга ҳар доим қийин бўлади. Сиз биринчисиз, шу боис сизга икки карра оғир бўлади.
– Дастлабки қийинчиликларни бартараф қилишда сизнинг маслаҳатларингиз мен учун жуда муҳим бўлади.
– Ҳукмрон ким дўст, ким душман билиб олиши зарур, агар бу ишни уддалай олмаса барча ишлари чаппа кетаверади.
– Мен албатта шундай йўл тутаман.
– Бу ишларни амалга ошириш учун хоҳишнинг ўзи етмайди. Ҳар қадамда алданиб юрган ҳукмрон душманлар қўлидаги қўғирчоққа айланади. Алданмаслик учун кимларга ишониш ва кимларни алдаш лозимлигини билиш керак. Худди ана шундай муҳим ишлардан бири халқнинг ишончига сазовор бўлиш. Халқ сизни сидқидилдан севса, енгилмас кучга айланишингиз муқаррар. Қолган барча ишлар ана шунга боғлиқ. Халқнинг ишонч ва меҳрини қозонмаган ҳукмрон албатта қулайди.
– Мен бу сўзларингизни асло унутмайман.
– Хўш, душманларингиз ким эканини аниқлаб олдингизми?
– Унчалик билганимча йўқ.
– Душманингиз Бухоро Амири ва унинг гумашталари.
– Буни биламан.
– Сиз Амирнинг ўзинигина биласиз, ичимизда юрган унинг гумашталарини билмайсиз.
– Бу тўғри, лекин бир нарсага ақлим етмайроқ турибди. Ёрдамчингиз Султонхўжанинг хоин эканлигини била туриб нега уни қатл қилмаяпсиз?
– Султонхўжа ёлғиз эмас, амир бизнинг юртимизга бутун бошли жосуслар гуруҳини жойлаган. Айниқса, қаландарлар, дарвешлар ва лавозим эгаларининг ичида унинг ишончли вакиллари бор. Кўпгина жосуслар азиз-авлиёларнинг мозорига жойлашиб олишган. Биз ҳам хуфя ишлар билан шуғулланувчи кишилар гуруҳини тузамиз. Ҳозирчалик ўзимиз билган жосусларни кимлар билан алоқаси борлигини кузата бошлаймиз. Жосуслар ёнига биз ҳам ўзимизнинг ишончли одамларимизни жойлашимиз керак. Бу билан бўлажак фитналарнинг олдини оламиз, ўз навбатида биз ҳам душманни чалғитиш учун нотўғри гаплар ёки миш-мишлар тарқатамиз.
* * *
Шоҳруҳхон ўзига содиқ кишиларни йиғиб катта кенгаш ўтказди. Вазири аъзам этиб Убайдуллахўжа, хуфя ишлар сардори этиб Нуриддинхўжа, мингбоши этиб Акбархўжа тайинланди ва яна аллақанча кишилар масъул лавозимларга жалб қилинди.
– Энг долзарб ишларимиздан бири атроф шаҳар ҳокимларига нома ёзиб, қимматбаҳо совғалар билан элчилар юбориш. Биринчи навбатда атроф шаҳарлардан Марғинон (Марғилон), Исфара, Яйпан ва бошқалар, иккинчи навбатда Андижон, Наманган, Ўш, Ўзган ва бошқаларга. Бу шаҳар ҳокимлари билан ниҳоятда дўстона муносабатда бўлмоғимиз шарт. Иккинчи зарур ишимиз зудлик билан мунтазам қўшин тузиш. Ишончли мудофаа ташкил қилмоқ керак. Учинчи ишимиз хонлик учун қароргоҳ қурмоқ лозим.
* * *
– Хон ҳазратлари омонмилар, – деди Шомастбий ўғли Шоҳруҳхонга ҳазиломуз тикилиб. – Нималар билан машғул бўлмоқдасиз?
– Ишлар шу даражада кўпки, қайси бирини айтишга ҳам ҳайронман.
– Хон барча ишларни ўзи бошқариши шарт эмас, кимга қанақа буйруқ беришни тўғри йўлга қўйса, барча ишга улгурса бўлади. Сиз ўғлим оддий кишилар орасида ўсиб улғайдингиз, бунинг ўзига хос афзалликлари бор, халқ билан яқинлашиш, уларнинг меҳрига кириш осон кўчади. Лекин одмиликни ҳам ўз ўрни ва меъёри бор. Хон буни билмаса, бунга риоя қилмаса бўлмайди, чунки у мамлакатнинг сиёсатини бошқаради. Демак сиёсат юргизишни билиш керак, қаттиққўллик деганда адолатнинг ҳимояси тушунилади, хоннинг хоҳишини эмас. Вақти келса раҳмдилликдан ҳам юз ўгиришга тўғри келади, ўз ҳузур-ҳаловатидан ҳам. Сиз билан хонларга хос ожизликлар ҳақида анчагина суҳбат қурганмиз, эслайсизми?
– Албатта, эслайман.
– Ундай бўлса баъзиларини такрорлашимга тўғри келади. Биринчидан ҳукмрон очкўз бўлмаслиги керак, ўз фуқароларининг мол-мулкини талаган хон охир-оқибатда хароб бўлади. Иккинчидан хоннинг ишратпарастлиги халқнинг бошига кулфат бўлиб ёғилади. Сизга тахт мерос бўлиб қолгани йўқ, ўз меҳнатингиз, курашингиз билан эришдингиз, киритдингиз, энди уни мустаҳкамлашга ҳам худди шундай киришмоғингиз керак.
– Тахтга ўлтиришим сизнинг меҳнатларингиз туфайли. Энди унинг равнақи учун ҳам бебаҳо ўгитларингиз зарур.
– Хон қалъасини қаерга қурмоқчисиз?
– Эски қўрғон ўрнига.
– Демак Кўк тўнли Азизлар мавзесига. Яхши ўйлабсизлар, икки сойнинг туташган жойи. Жуда гўзал ва баҳаво ер.
– Хон ҳазратлари, – деди эшик оғаси Шоҳруҳхонга таъзим қилиб. – Сардорхўжа қабулларига киришга ижозат сўрамоқда.
– Кирсин, – деди хон отасидан узр сўраб.
Алпқомат, юришлари донадор йигит хоннинг рўпарасига келгунича таъзим қилиб, сўз бошлади:
– Нохушроқ хабар келтирганим учун узр сўрайман.
– Сўзланг.
– Ишончли одамларимизнинг хабар беришларича, Бухоро Амири биз томонга ҳарбий қўшин юборган эмиш.
– Шундай денг, маълумот аниқми? Адашаётганингиз йўқми?
– Мутлақо аниқ.
– Қўшин неча минг кишидан иборат экан?
– Беш минг киши атрофида.
– Тушунарли. Сизга жавоб.
Шоҳруҳхон отасига юзланди.
– Мен шундай бўлишини билар эдим.
– Бўлажак воқеаларни олдиндан билиш улуғ фазилат.
– Бу хабар мени чўчитолгани йўқ, аксинча кўнглим тасалли топди.
– Нима учун?
– Уч мингга яқин ҳарбий қўшинга эга эканлигимиз ҳақида сохта гап тарқатган эдик. Жосуслар амирга бу ҳақда хабар беришган кўринади, шу сабабдан у беш минг кишилик қўшин жўнатибди.
– Демак бешикда эканлигингиздаёқ йўқ қилмоқчи бўлган.
– Худди шундай. Бизнинг анчагина улғайиб қолганимиздан хабари йўқ кўринади.
– Энди нима иш қилмоқчисиз?
– Жанг қиламиз, юртимизни ҳимоя қиламиз.
– Сизнинг ихтиёрингизда қанча қўшин бор?
– Ўн икки минглик қўшин тузишга аллақачон улгуриб бўлганмиз.
– Яхши, сизга омад тилайман. Фақат душманга менсимай қараманг.
***
– Амир лашкар Аёзбекни ҳузуримга чорланглар.
– Хўп бўлади.
– Амир лашкар ҳузурларига ижозат сўраяпти.
– Кирсин.
– Хон ҳазратларининг буйруқларига биноан келдим.
– Хўш, Аёзбек аҳволингиз қалай, қўшинларимиз жанговар ҳолатга келдими?
– Худди шундай, жангчиларимизнинг ҳолати яхши, кайфияти аъло.
– Амирликнинг лашкарлари билан жанг қила оласизларми?
– Хон ҳазратлари буйруқ берсалар, ўлимга ҳам боришга тайёрмиз.
– Яхши жангчи ўлиш учун эмас, душманни мағлуб қилиш учун жангга киради.
– Тушунарли.
– Ўтиринг, бафуржа гаплашиб олишимиз керак. Бухоро Амири бизни жазолаш учун қўшин юборган, тез кунларда етиб келишади. Қўшин беш минг жангчидан иборат, фикрингизни айтинг.
– Менимча, уларни дарёдан кечиб ўтадиган жойда кутиб олиш лозим.
– Дарёнинг қаеридан кечиб ўтишини қаердан биламиз.
– Мен биламан, ҳар сафар дарёнинг ёйилиб оқадиган энг саёз жойидан ўтишади.
– Ишончингиз комилми?
– Шубҳасиз.
– Борди-ю фикрларини ўзгартиришса-чи?
– Уни ҳам эътиборга олиб қўямиз.
– Яъни?
– Қўшинларимизни икки қисмга бўламиз, бир қисмини Сирдарёнинг икки қирғоғига жойлаштирамиз. Заҳирадаги иккинчи қисм уларнинг ўтиши мумкин бўлган ягона йўл бўсағасида бўлади.
– Гап бундай, биз юртимизда эканлигимиз биринчи афзаллигимиз, агар ўзимизни йўқотиб қўймай қўққисдан ҳужум қилсак йўл юриб, чарчаб-хориб келаётган душманни албатта, енгамиз.
Ярим тунгача давом этган ҳарбий кенгашда барча жанг қилиш масалалари келишиб олинди, тажрибали ҳарбийлар бир овоздан Амир лашкар Аёзбек таклифини маъқулладилар. Сирдарёнинг энг саёз қирғоқларига яширинча ҳарбийлар жойлаштирилди. Амир лашкарларининг бир қисми кечувдан ўтгандан сўнг пистирмадан туриб ҳужумга ўтишади, дарё ичида қолган жангчилар қайси томонга юришларидан қатъий назар ўлим топишлари аниқ.