Страница 105 из 111
— Иимэ адар томо бэетэй аад, үхэтэрөө айха гээшэнь һоиирхолтой байна даа! — гэжэ залуу хүб.үүн. убгэн, ангууша-найнгаа хэлэгшые этигээ юм гэхэ.
81. ҮМЭДЭН БҮХЭ
Урда балар сагта Монголой нэгэ баатар ехэ хүшэтэй байгаад барилдаха хүниие "ложе ядадаг байгаа ха. Далайн хойно ехэ хүшэтэй хүн бии гэжэ дуулаад, тиишэ ошобо. Хэдэн хоног ябажа хурэбэ. Эгээ түрүүн нэгэ дархалжа байһан хүнтэй уулзаба. Тэрэ хүн эмээ-лэй буургэ сабшажа һууба. Монголой бүхэ һураба: — Үмэдэн бүхэ хаана һуудаг бэ?
Дархалжа байгаашань Үмэдэн бүхэ өөрөө мүн байһан юм. ламтая барилдахаяа ерэһэн хун гэжэ Үмэдэн бухэ мэдээд, сабшажа байһан бүүргээрээ "тээ тэрэ байна" гэжэ зааба. Шхэдэнь бажууһан модонһоонь шүүһэн гоожобо. Монголой Оаатаршье мэдэжэрхёод, Үмэдэн бухые һорижо, зэд гааһан-даа тамхи шангаар шэлээд үгэбэ. Тиихэдэншье тэрэнь зэд гааһанаинь хобшогоносо һугшаба 1 Монголой бүхэ хэлэбэ;
v""~" Үмэдэн бүхэ та гээшэ гүт? Тантай барилдахаяа аяар холын Монголһоо ерэбэлби.
Тиихэдэнь Үмэдэн бүхэ хэлэбэ: мины 'Мэ* би ӨӨРӨӨ гээшэб. Барилдаха хүсэлэнтэй ерэбэл,
"яи, о "Э?ЫТЭ5 ТҮРҮҮН барилдаад узыш, эжыемни хаяа һаа, "амтаи үзэнэ б&зэш.
апгЙГОЛОЙ б.үхэ Үмэдэн бүхын эхэтэй барилдаад, яахын аргагуй унашаба. Тиихэдэнь Үмэдэн бүхэ хэлэбэ: ваһ1най? ЫД^ЭМНИ унаа һаа "намтай жагсахагүйш даа, барил-
Мп" * хэРЭггҮй, нютагаа бусаха болоош даа. таа бусаһ бүХЭ ЭХЭНЭР ХҮНДЭ Унаад. ехэ муулартай нютаг-
82. БҮХЭ БААЛГА
Урда сагта нэгэ угаа томо бэетэй, хусэ ехэтэй, ухаа муутай Бухэ Баалга гэжэ хун суудаг байгаа. Тэрэш алгуй ясанай хун гэлдэдэг. Тэрэ хун зондо һаад тодхор табидаг, амар заяа үзүүлдэггүй, адуу ма-лыень хулуудаг бэлэй. Адуунай хорёо соо ороод үнеэ малые вэеэрээ даража унадаг байсан юм. Эдихэдээ нэгэ хони ган-саараа эдндэг сэн. Гэргэн үгыгөөр суудаг байгаа.
Нэгэтэ хүнүүдээр боосоо табяад, хадасаа гэрэйн шэнээн шулуу хамхалжа асараа. Хээгуур хоноод ябадаг, хүнүүдые ехээр аилгадаг байба. Хүнүүд тэрэниие алаха гээд яашье дии-лэаэгуй.
Нэгэтэ далайн саанасаа ехэ хүсэтэй баатар гаража ерэбэ. Амитан зон Бухэ Баалгые ерэсэн баатартай тудалдахыень далайн эрьедэ эльгээбэ. Хоёр баатар хэмнай урид шаахаб гэжэ жээрбэ татаба. Түрүүн далайн саанахи баатар шааха болобо. Тяятээд гурба хоноод уулзахаяа хэлсээд тараба. Гурба xoj а*ад байхада улад зон далайн эрьедэ сугларба. Бүхэ Баалга эрьея дээрэ байгаад үгэнэ, ерэгшэ баатар хажуугаарнь нара уруу гурба тойроод, томо гэгшэ нюдаргаараа Бүхэ Баалгыень тархи дээрэсээ доошонь табижархиба.
Бухэ Баалга нэгэ "ёг" гэжэ дуугараад элсэ уруу aJia'Ja? туласа орошобо. Хүн зон одоош Бухэ Баалгаһаа салабабД гуща санан байтарнь, Бүхэ Баалгань хүлөө арай гэжэ элсэ. сооһоо татажа гаргаба. Тин толгоёо нэгэ эльбээд амарха гэж сууба. Далайн саанасаа ерэгшэ энэ һүүлшымни үдэр r3^f мэдээд, өөрынгөө хүнүүдтэ архи эдеэ асарха гэжэ захироа^ Бултадаа хүн зон архидаба. Тиин наранай орохо багта Дя~ лНЙм саанахи баатар өөрынгөө хүнүүдээр rap гараа барилда-жа һүүлшынхеэ мэидэшэлээд, Бухэ Баалгын урда байжа угЭ'
бэ. Бухэ Баалга хажуудань ошожо, гартаа пялд байса нёл-боод, баатарай сээжэ уруунь шаажархиба, Тиихэдэнь Бүхэ Баалгынь нюдаргань далайн саанахи баатарай нюргаарынь гараа юм сэн. Ерэгшэ баатар ами голоо табиба,
Энээнэй сүүлээр Бүхэ Баалга урданайхяараа хүн зониие тоножо, бүришье амар заяаень мартуулба. Сүни бүри нэгэнэй хашааһаа үнеэн гү, али морин үгы болошодог байба. Хүнүүд яажа Бухэ Баалгые үгы хэхэб гэжэ арга бэдэрнэ. Энэ үедэ тэндэхи нэгэ ангууша хүн ой тайга соо үшөө нэгэ баатарай гэр хараба. Тэрэнь угаа хүсэтэй ан гүрөопые улаан гараараа барижа эдидэг байгаа. Ангуушан гэртэнь орожо, Бүхэ Баалга тухай дуусан хэлэжэ, абархые гуйба.
— Зай, тэрэнээ намда үглөөдэр эльгээгээрэйгты, — гэжэ Арсалан бүхэ хэлэбэ. (Шэнэ баатарынь иимэ нэрэтэй байгаа).
Ангуушан гэртээ ерэжэ, хүн зондоо дуулгажа, бултадаа сугларан Бүхэ Баалгада ошобо. У хаан бодолоо гүйлгэжэ, арга мэхэеэ гаргажа тэдэнэр Бүхэ Баалгые Арсалан Бүхэ урина гэжэ үнэншүүлбэ.
Үглөөдэрынь Бүхэ Баалга хүхюутэй ой уруу ангуушанай заасан тээшэ гэшхэлбэ. Яба ябасаар ерэжэ, Арсалан Баатарай гэртэнь ороно. Ороходонь Арсалан Бүхэ остоол хүндэтэйгөөр угтажа, урда буландаа суулгаад, томо шэл архи табиба. Тэдэ хоёр энэ тэрэ юумэ хөөрэлдэжэ суутараа тэрэ шэл арси дуусан уужархиба. Тиин Арсалан Бүхэ Бүхэ Баалгынгаа согто-сыень мэдэжэ суурисаа бодожо:
— Түргөөр газаашаа гараад ерэхэмни, моримни тасалжа ябашоо үгы юм аабза, — гэбэ.
Бүхэ Баалга гансаараа үлөөд, энэ тэрэ юумыень шэнжэл-жэ харана. Остоолынь шэнэсээр хээтэй, стулнуудай орондо мун лэ шэнэсэн тайрадасад. Хэды саг үнгэрбэ, Арсалан Бү-хэнь орожо ерэнэгүй. Бүхэ Баалга бодожо газаашаа гарахаа туршахадань, үүдэниинь бата бэхеэр хүшөөтэй, хүнэй нээхэ аргагуй. Гэр соогуурынь нэгэ эрьеэд, шэнэсэн модоной тайра-даса абажа, Бүхэ Баалга үүдыень булга сохёод, газаашаа гуйжэ гараба. Энэ уедэ Арсалан Бүхэ томо бүдүүн модо ба-ринхай, Бухэ Баалгые алаха гэжэ хүлеэжэ байгаа бшуу. Тиигээд Бүхы Баалгын гүйжэ гарахатай сасуу тэрэ бүдүүн мо-доороо бии үгы шадалаараа орой уруунь буулгажархиба. Бухэ Баалга тархяа суу сохюулбашье Арсалан Бүхэеэ дороо даража унаба. Арсалан Бүхэеэ диилэжэ, нютагаа бусажа ерэ-хэдэиь, хүн зон ехээр гайхажа:
— Хэр сайн ябажа ерэбэш? — гэжэ асууна.
— Сайн, сайн ябажа ерээб. Гансал тэрээндэтнай тархяа сооро сохюулааб, тархимни ужэжэ байна, — гээд толгой дээрэсээ альганай зэргээр хаташаһан арһа хуулажа, — Сорокам-воронам! — гээд өөдэнь шэдэдэг байба.
— Арсалан бухэ хэр хүсэтэйб? — гэжэ хүнүүдэй асуухада: — Толгоёо сооро сохюулаад, хэр хүсыеншье ойлгожо
ядааб. Нэгэ табатай азаргын шэнээн юумэн доромни тэршэ-
йээл даа, — гэжэ Бухэ Баалга харюусаба.
— Иигэжэ улад зон хусэтэ Бухэ Баалгые алажа ядаа юм гэлсэгшэ.
83. ЗЭЭДЛЭЙ БҮХЭ
Нэгэтэ аха дүү хоёр суудаг байгаа. Тэ-
дэнэр эртээр эхэ эсэгэһээ гээгдэсэн тула ехээр зобожо, хүнүүд боложо ядан айлнуудһаа эдеэ хоолой улдэсэ эрижэ ябадаг сэн. Хэды муу суудалтайшье хадаа, ахань ехэ хусэтэй эрэ боложо, дүүнь угаа сайхак хүүхэн боложо ябаа. Долоо насатайдаа ахань ганса морёо тэргэдэ хуллэжэ, хүнүүдээр ойдо түлеэндэ ошолсобо. Түлеэ ехээр ашаад, гэртээ бусажа ябатараа моридынь бултадаа шабарта байшоо ха. Хүнүүд тэргэеэ түлхинэ, морёо сохино, теэд урагшаа ябаха юумэ угы. Гансал долоотой хүбүүн санаа амар тэргэ дээрээ суужа байба.
— Эй, наашаа ерыш, тусалалдыш! Юундэ суужа байгааб-ши, — гэжэ арбаад хүнүүд нэгэ ашаатай тэргэ шабар соосоо гаргажа ядан уур сухал болонот.
— Гуталаа тайлажа байнаб, мор и доо буулгажа хажуу тээ-шэнь гаргагты, — гэжэ долоотой хүбүүн харюусаба.
Хүнүүд ехээр гайхалдажа, юугЭэшье хэхэеэ мэдэжэ ядан байба. |
— Моридоо буулгагты, юундэ байгаабта? — гэжэ мүнөе долоотой хүбүүн сухалдаба.:"". •
Хул нюсэгөөр шабар ойможо, түрүүшын мори тэргэсээнь зайлуулжа, хажуу тээшэн гаргаад, еөрөө мориной орондо орожо ашаатай тэргыень ходо татажа гаргаба.
Хүнүүд гайхахын ехээр гайхажа, моридоо сүлөөлжэ угэбэ. Долоотой хүбүүн бүхы тэргэнүүдыень бэеэрээ шэрэжэ гаргаад, ехээр эсээ гэсэишье янзагуй юумэ байба.
Хүнүүд хүбүүе тойрожо:
— Манай нютагта иимэ хүсэтэй хүбүүн түрөө,— гэжэ бая-саиад.
Тиин энэ хубуугээ урдын суута бүхын нэрээр Зээдлэй бухэ гэжэ нэрэ угэбэд.
Зээдлэй бухэ бултанай түрүү орожо, зоноо хойноо дахуу-лан гэр тээшээ бусаба.
Хэдэн удэр унгэрсэн хойно, нүгөө нютагай ехэ баян хүн тэрэ хүбуүе ерэхэ гүүлэбэ. Хүбүүиэй ошоходо баян хэлэбэ:
386 ЖШШкШ
— Энэ үдэрһөө намда ажалладаг болохош. ОАдо ошожо түлеэ бэлдэхэш. Дүүшми манайда таэаахи досоохи юумэ хэлсэнэ аабэо.
Хүбүүн ойдо гараха боложо, дүүнь хубсаһа хонорынь бэлдэнэ. Зээдлэй бүхэтэй ажаллаха хүнүүд энээнөй хүсэтэйень мэдээд, дуратайгаар ой тайгада гаралсабад.