Людзі прагнуць

Зося ў такія хвіліны звычайна доўга моўчкі слухала яго, а тады пачынала паціху плакаць. Аднак і яе слёзы дрэнна ўздзейнічалі на Чыжыка.

— Ты, Ваня, цяжкі чалавек, — казала яна, усхліпваючы, — невыносны. Ну, колькі ты будзеш мучыць мяне. Іншыя... Ну, падабаліся. Як вы прыйшлі, то вы ўсе мне падабаліся. А табе хіба не падабаліся іншыя дзяўчаты?

Чыжык раптам раскрываў рот, бляднеў і замаўкаў надоўга, а Зося старанілася тады яго.

Цяпер Чыжык абхапіў яе за плечы, прытуліў да сябе і сказаў:

— Ты ў гэтым плацці, як княгіня. Каб ты ведала, як ты мне падабаешся. Во зараз прыйдзем, дык усе здзівяцца. Не сумуй і не плач. Цяжка, канешне: гэтулькі кіламетраў прайсці, быццам няма свайго дому і сваіх бацькоў. Нашы будуць вельмі турбавацца аб табе. Не хвалюйся, мілая, харошая Зося! Вунь ужо вёска блізка.

Дарога ўзбягала на пясчаны ўзгорак, збоку яе па ўзвышшы, атуленыя садамі, былі двары. Не відаць кароў на поплаве, не рыліся свінні на ўзгорках, толькі тырчэў на абочыне паламаны шэры грузавік — адразу відаць, што тут прайшліся гітлераўцы. Глыбокая варонка ад авіябомбы зачарнелася наперадзе: бач, нават бамбілі!

Зайшлі ў вуліцу, і Чыжыку стала ніякавата. Ён добра ведаў сваю вёску і добра ведаў, што, нават нягледзячы на такі трывожны час, дзесяткі вачэй будуць сачыць цяпер за ім з усіх двароў: го, ды гэта ж Іван Чыжык! А каго ж гэта ён вядзе?

На трэцім двары трапілася насустрач немаладая жанчына ў пярэстым андараку і ў старой выцвілай хустцы.

— Іван? — сказала яна. — Жывы, значыць! А старая ж твая ўжо ўсе вочы праплакала. Сніўся, кажа: ляжыш у полі ўвесь у крыві. А гэта што за маладзіца?

— Жонка, — адказаў Чыжык. — А ў нас усё добра, усе жывыя?

— А жывыя, Іване, чаго ж ім станецца. Во хіба толькі карову немцы забралі, дык яны ва ўсіх пабралі, — і даверліва зашаптала. — А свіней мы ўсё ж паспелі прыбраць. Такі віск стаяў — на ўсю вёску. Аж жаласна. Ну, ды яму не дасталося. А ішоў — грозная сіла. Усе на грузавіках ды на танках — злосныя: там, на нашым полі, іхнюю танку адну чырвонаармейцы ўсё ж падбілі. Пяць немцаў згарэла дашчэнту. А нашы, дзякаваць богу, цэлыя. Адзін толькі быў паранены. Той, каторы страляў. Дык вядзі, вядзі сваю гаспадыньку. Бач, прыдарожылася.

— А Гарпіна як?

— А што Гарпіна? Як і ўсе. Дзеці і цяпер іншым разам да яе ходзяць. Толькі, во, кніжкі ў школе немцы папалілі.

Чыжык перасмыкнуў губамі, зірнуў наперад. Там, пад стрэхамі хат, узвышаўся бляшаны дах дзесяцігодкі.

— А немцаў, часам, няма, цётка?

— Эт, яны былі дый пайшлі. А настаўнікі цяпер усе ў арміі. I дырэктар таксама.

— Пойдзем, — сказаў Чыжык.

Дом быў недалёка ад школы. Невядома як, толькі дома, відаць, ужо ўведалі пра яго прыход. Насустрач подбегам таропка спяшалася маладая жанчына з рэдкімі кароткімі валасамі, на якія звяртала, відаць, зусім мала ўвагі, і ў шэрым плацці простага пакрою, падперазаным шырокім поясам, канцы якога былі завязаны ў вузел.

— Сястра, Гарпіна... — сказаў Чыжык Зосі. — Настаўніца. Мы з ёю заўсёды сварымся, — і Чыжык таксама заспяшаўся насустрач.

Сястра Гарпіна была старэйшая за яго на пяць год і была вельмі падобная на яго: той жа кірпаносы твар, той жа невысокі рост, толькі во губы былі матчыны, крыху расцягнутыя. У жыцці яна была няўдачніца. Два разы выходзіла замуж і абодва — разыходзілася. Першы раз яе кінуў муж — раённы начальнік — бо, як ён сказаў, у яе невыносны характар і зжыцца з ёй ніяк немагчыма; другі раз яна сама пайшла ад мужа. Перажыўшы такое за якіх тры гады, яна ўсю сваю ўвагу спыніла на малодшым браце аж да адыходу яго ў армію. Цяпер, уваткнуўшыся тварам у яго плячо, гэтая грозная некалі Гарпіна паціху плакала, уздрыгваючы.

Нечакана рашуча выцерла рукавом заплаканы твар, запыталася:

— 3 акружэння вырваўся?

— Але.

— А то — хто такая? — паказала вачьгма ў бок Зосі. — Глядзі, якая яна...

— Гэта, сястрыца, мая жонка.

— Усё жартуеш? У такі час — ну, проста...

— Кінь, не жартую. 3 Заходняй ідзём, ад самай граніцы.

— Ой, Іване, дай пацалую!.. — і, абхапіўшы яго за шыю, яна шпарка чмокнула недзе за правым вухам. Імкліва кінулася насустрач Зосі, таксама пацалавала, сціснула ў абдымках. Разглядала твар, вочы, ступіла крок назад, агледзела ўсю, з ног да галавы. Падхапіла пад руку, амаль павалакла да двара, закрычала:

— Мама, тата! Зірніце, каго Іван прывёў!

I Чыжык зразумеў, што на час яго асоба павінна адступіць як бы на другі план.

У сям'і

Двор быў амаль пусты, толькі капашыліся куры на прызбе ў пяску ды ў хлеве тупаў конь. Бацька такі ж, як і сын, прысадзісты, але з густой чорнай барадой, у картовых паласатых штанах і сіняй кашулі, падпяразанай рамянём, расчыніў перад Іванам вароты хлева.

— Во, бачыш, якую каняку маю. Небараку. У каго былі добрыя — немцы пабралі, а майго кінулі.

Конь быў стары, гнядой масці і, калі паварочваў да іх галаву, дык відаць было бяльмо на левым воку.

— А парсюкоў я, як і ўсе, — пад нож. Схаваў усё ажно ў хмызняку. Паграбец там зрабіў. Пачастуем вас свежанінай. А яна, твая маладзіца, з вучонай, глядзі, сям’і? — і кіўнуў у бок Зосі, што мылася пад павеццю — Гарпіна палівала ёй з драўлянага гарца ваду на рукі.

— Не, не з вучонай, — адказаў Іван.

— Бач ты! А і ты, брат, увесь у мяне. Такую бабу выбраў, — падмігнуў ён. — Куды там!

Што наважваецца рабіць далей Іван, бацька не распытваў. Ён і наогул амаль ніколі не ўнікаў у яго асабістыя справы. А цяпер была вайна, і што-небудзь раіць, асабліва ў такім становішчы, ён проста не адважваўся. Хай сын сам разбярэцца — яму відней.

Гарпіна гаварыла з Зосяй.

— I ты зусім не вучылася?

— Я ж кажу: бацька не пусціў. Ён са старым норавам. А грамату я ведаю — чытаю і пішу — і па-польску, і па-руску, — памаўчала, дадала: — Во яшчэ: у ксяндза вучылася. Нагаравалася — жах! Ксёндз быў малады — не даваў праходу. Ледзь адчапілася ад яго.

— Гэта і сапраўды жах! — падхапіла Гарпіна. — Маладая, здольная дзяўчына і не вучылася ў школе. Я цябе абавязкова падвучу. Кніжкі ў мяне ёсць. Згода?

— Згода, — сказала Зося і рассмяялася.

— Добра. Толькі скажы мне, як жа гэта вы ўмудрыліся сустрэцца з Іванам? Ён, што ж, з акружэння выйшаў?

— Не ведаю, — адказала Зося. Падумала і дадала: — Ведаю, ды толькі ён сказаў мне, каб не гаварыла.

— Угу, — заківала Гарпіна галавою. — Ясна. Ну, то і не гавары — ліха з ім. Будзе пасля толькі лішняя сварка. Ён у нас заўсёды такі — любіць сакрэты.

— Хадзем, хадзем, сынку, у хату, — пацягнуў бацька сына за рукаў. — Хадзем. Хай яны тут адны нагаворацца — ведама, кабеты. А мы пасля ўжо з маладой як след пазнаёмімся.

У хаце ля прыпечка завіхалася маці. Рукі яе ўсё яшчэ трэсліся ад перажытага, з вачэй цяклі слёзы, і яна раз-поразу выцірала іх фартухом. Над агнём на трыножцы скварылася свежаніна, булькаталі толькі што разбітыя яйкі. Маці прагна пазірала на Івана — усё не магла наглядзецца. Вось і цяпер прыпала галавою да грудзей, усхліпнула.

— Дзякаваць богу, у баку ад шашы жывём. Рэдка гэтыя пачвары наведваюцца. А што блізка ад шашы вёсак папалілі — не злічыць! Такая стралянііна была! Гэта добра, што ты з жонкаю. Ну, а як жа там цяпер яе бацькі?

— Нічога, жывуць, — прагаварыў Іван. — Настояла на сваім. Як ёсць, так і пайшлі. Ноччу. Яна з імі і не развіталася.

— Ты глядзі... — здзівілася маці. — Бывае ж на свеце такое!

Зайшлі Гарпіна і Зося — абедзве аднолькавага росту — і Іван міжвольна параўнаў іх абедзвюх. Гарпіна была хоць і кірпаносая, але хударлявая і як бы змучаная, а Зося — нават вялікая дарога амаль зусім не перайначыла: такая ж ласкава-вясёлая.

Малады Чыжык толькі дзівіўся з маці. Прыход незнаёмай Зосі ў сям’ю прынёс ёй жывую радасць.

Маці прынесла з сенцаў сыр, масла, каўбасы, халадзец, вяндліну. Нарэзала свежых гуркоў, накрышыла цыбулі. Сын толькі дзівіўся, для чаго ўсё гэта яна робіць: усё роўна ж усяго не з’есці. Маці, уладкоўваючы ўсё на стале, растлумачыла: