Людзі прагнуць

Ён памаўчаў, пасля загаварыў:

— Чорт!.. А я цяпер жыта кашу. Асыпаецца, прападае — шкада. У вёсцы ж пуста. Былі наведваліся спачатку бежанцы, ды рэдка, Ведама — нялёгка да нас дабрацца. Тут табе амаль ніякіх шляхоў.

Гэтыя словы не здаліся ўжо такімі дзіўнымі, як учора. I не здалося такім ужо неверагодным, пасля ўсяго перажытага, вось такое жыццё. Так заўсёды здаралася з Чыжыкам, калі ен вяртаўся адкуль-небудзь дадому. Спачатку многае не падабалася, выводзіла нават з цярплівасці, а потым ён сам з сябе ж з-за гэтага смяяўся.

За акном шчабяталі ластаўкі. Поплеч сядзела Зося — цяпер ужо назаўсёды яго. Фронт быў далёка — недзе пад Добрушам. «А калі што, дык і зброя знойдзецца»... Чаго ж турбавацца?

Да яго неадчэпна падступаўся санлівы спакой, падобны на ўсю гэтую вёску з лясамі. Змазанае лякарствамі цела неадольна прасіла адпачынку. Чыжык забраўся на гару, лёг на ложак, нейкі час слухаў, як у агародзе перамаўляюцца Зося з гаспадыняй, усміхнуўся, сам не ведаючы чаму, і заснуў мёртвым сном.

Вечарам прыйшоў дзед Купрыян. Супакойвалі яго расказы пра лясы.

Але Чыжык потым запытаўся нечакана:

— А як прыйдуць? Прыйдуць ды калатнуць так, што і лес не паможа?

I здзівіўся ўпартаму бляску вачэй і дзеда Купрыяна, і самога гаспадара.

Ноччу сніўся палкавы камісар, і чырвонаармеец, сагнуўшыся, ляжаў, адчуваючы тугу і ніякаватасць. Хутчэй бы, хутчэй усё загаілася ды адсюль вырвацца!

Не спала і Зося.

Міналі дні. Аднойчы ў поўнач Чыжык прахапіўся з адчайным крыкам, увесь у поце. Зося падала кружку халоднай вады, і ён прагна піў, разліваючы яе па грудзях і прасціне. Потым ляжаў з шырока расплюшчанымі вачыма, цяжка дыхаў. Адкінуў коўдру, глуха сказаў:

— Навошта марудзіць? Для чаго гэта? — і рашуча заявіў: — Сёння раніцою пойдзем. Хопіць — адляжаліся! Як-небудзь дабярэмся. У гэтага Патапа Дзяменцевіча, аказваецца, сельсавецкая пячатка. Мы напісалі даведку, што я і ты былі тут у гасцях, жывём у непаспартызаванай мясцовасці і вяртаемся да свайго дому. Ён кажа, што немцы вераць такім даведкам. Ты слухай, я цябе навучу, што пры выпадку гаварыць...

Праводзілі іх многія. Жадалі шчаслівага шляху, Чыжык спяшаўся. Яго неадольна цягнула наперад, кожная хвіліна надакучлівага чакання прыносіла толькі боль, горыч і незадаволенасць самім сабой. Не, ён прызвычаіўся ўжо да баявога жыцця — да атак і кулямётнага агню.

«Зброя знойдзецца», — успомніліся словы, і ён усміхнуўся. Аднак прагаварыў таропка:

— Пайшлі, пайшлі, Зося!

Сустрэча

Як бы цень самога палкавога камісара ішла ўслед за Чыжыкам. Яна саромела, падганяла, асуджала яго. Гэтулькі дзён! Гэтулькі дзён, як у цяжкім сне. За гэты час яны ўжо былі б дома, а там вызначылася б і што рабіць далей. Ён супакойваў сябе толькі тым, што трэба ж было падлячыцца і адпачыць. Ды і Зосі іначай не вытрымаць бы такога шляху. А гэта — не жартачкі! На гэта нельга забывацца. I прадукты ж на дарогу — хіба без іх дабярэшся?

Вёскі пачалі трапляцца неспакойныя. Іншым разам правяралі нават Патапаву даведку. Падазрона, прыдзірліва. Бурчэлі.

— Каб не такія, як вы во, злыдні, немцы трасцу прайшлі б.

Зноў усюды грымелі стрэлы, і па начах відаць былі трасіры.

А ў адным лесе іх аклікнулі. Некалькі чырвонаармейцаў з вінтоўкамі наперавес бегла наўздагон. Гэта былі рэшткі нейкай часці, якая трапіла ў акружэнне. Патапава даведка не памагла.

— Відаць, што добры «чыжык», — кпліва сказаў адзін з чырвонаармейцаў, пагражальна размахваючы прыкладам.

Тады Чыжык скінуў пінжак, скінуў кашулю і паўстаў перад імі голы да пояса, увесь у рубцах і нядаўна загоеных ранах.

— Ого-го! — сказалі чырвонаармейцы. — Аднак здорава гэта цябе! — і прапанавалі: — Заставайся з намі.

— Не, — цвёрда сказаў Чыжык. — Трэба ісці!

Яго не распытвалі і не затрымлівалі. Чалавек ідзе да арміі — гэта зразумела было само сабой. Выкурылі толькі па цыгарцы разам на развітанне, моўчкі седзячы пад дрэвамі.

Чыжык быў бадзёры, жартаваў, нават рабіўся весялейшы, бо з кожным днём набліжалася ягоная Гомельшчына.

Зося вельмі хутка стамлялася. Яе туфлі даўно парваліся, і ішла яна босая, усё такая ж прыгожая і ласкавая. Пра дом, пра бацьку, пра Броніка зусім не ўспамінала.

Адчувалася блізкая восень. Яшчэ і бярозы не гублялі лісця, і сонца пякло няшчадна, аднак ноччу над паплавамі ўжо стаялі туманы, дыхала амаль няўлоўным пахам халадоў. Дзікія качкі, патрывожаныя грукатам вайны, увесь час насіліся над аерамі.

У адзін з такіх дзён Чыжык лёг на ўзмежку ля вытаптанай паласы жыта, пасярэдзіне якой тырчэў абгарэлы нямецкі танк, і сказаў:

— Во, гэта ўжо наша Гомельшчына... Хутка наш дом.

Зося прайшлася па мяжы, абышла з усіх бакоў танк. Вежа яго быль звернута набок, наперадзе чарнелася вялікая дзірка, праз якую вытыркаліся замасленыя анучы, на баках відаць былі чорныя крыжы. Танк гарэў зверху, і яго тушылі, бо ўвесь ён быў абсыпаны зямлёю. Зося ўпершыню бачыла такое...

Чыжык перажываў іншае. Ці ўсё добра дома ў сям’і? Вёскі вакол былі не разбітыя, іхняя таксама павінна б уцалець. Вось толькі старэйшая сястра! Актывістка, настаўніца, завуч. Але ў іх няма такіх, як Бронік або Зосяў бацька. Павінна было б усё быць добра. Ён наперад ведаў, што Зося ўсім спадабаецца. Ды і хіба гэта лёгка дзяўчыне — назаўсёды пакінуць бацькоў?

Зося раптам спынілася, Пачала парадкаваць на патыліцы валасы, трымаючы шпільку ў зубах. Ён зразумеў яе: ёй хацелася спадабацца свёкру і свякрусе. На ўзлеску, што пачынаўся за былым Грабскім хутарам, яна апранула сваё моднае салатавае плацце, якое несла ў вузельчыку, бо да гэтага ішла ў старым, падараваным гаспадыняй з лясной вёскі. Давалі лепшае, але Зося ўзяла самае горшае — баялася, што сустрэнуцца немцы. Яна тады замест сваёй прыгожай хусткі павязалася дзяружкай. Цяпер усё гэта паляцела ў кусты.

Ля Дняпра яны памыліся і пайшлі па лузе — трава да пояса.

Паказалася за лугам вёска. Цямнела.

...Нялёгкі шлях твой, чырвонаармеец, ой нялёгкі! Гэта толькі частка шляху — магчыма самая лепшая. Наперадзе чакаюць цябе неверагодныя выпрабаванні, і невядома яшчэ, ці выйдзеш ты з іх жывы. Можа стацца, што назаўсёды пакінеш адну прыгажуню сваю Зосю, што ідзе цяпер услед. Трэба сказаць, каб берагла сябе. Хіба ў гэтым ёсць што-небудзь саромнае, калі беражэш сябе?

Чыжык спакайнеў. Цяпер ён, лічы, прывёў Зосю да сваіх бацькоў, і яго сумленне было чыстае, як чыстым яно было перад памяццю аб палкавым камісары, які ўвесь час як бы крочыў поплеч з імі абодвума. Цяпер перад Зосяй правільны шлях і новае жыццё, да якога яна рвалася.

Разам з тым Чыжык думаў цяпер і пра іншае. Вядома, яго будуць распытваць, адкуль ён ідзе і што там такое з імі ўсімі здарылася. Але ён не скажа. Раней, да вайны, Чыжыку здавалася, што ён ахвотна такія гісторыі расказваў бы бясконца. Цяпер жа язык не паварочваўся. Не хацелася нават усяго таго ўспамінаць. Цяжкое перажытае, аказваецца, і расказваць цяжка, а часам і зусім немагчыма. I Чыжык рашыў гаварыць тое, што чуў не аднойчы: часць трапіла ў акружэнне, хто-ніхто вырваўся, і ён во прыйшоў.

Перад самай вёскай яны пайшлі поплеч. Зося зноў пачала папраўляць валасы, абцягваць плацце. Бацька купіў ёй гэтае плацце, не шкадуючы грошай, як толькі яна падрасла. I вельмі не любіў, калі Зося праходжвалася ў ім ля крэпасці, дзе заўсёды было многа маладых чырвонаармейцаў. Калі яна расказвала пра гэта, дык Чыжык злаваўся і ўсякі раз выходзіў з цярплівасці: ніяк не хацелася верыць, што Зосі мог сустрэцца не ён, а хто-небудзь іншы. Ён незадаволена натапырваў губы і бурчэў. Значыць, яны, казаў ён, сышліся выпадкова. Не загавары ён тады з ёю ў парку, і яна пазнаёмілася б з іншым. Хо, такую прыгажуню ды каб не заўважылі з іхняга гарнізона? А там былі хлопцы і прыгажэйшыя за яго. Што ён супраць іх! А пасля... Колькі гэтых самых выпадковасцей было пасля! Хіба ж не пазірала яна на яго спачатку скоса і нават уцякала? I каб не настояў ён на сваім, дык і зноў жа нічога не было б. Гуляла б Зося з кім-небудзь іншым, хто па душы. Адным словам, выходзіла, што ўсё атрымалася выпадкова, таму ўсё гэта зусім не трывалае, казаў Чыжык, да першага развітання.