Людзі прагнуць

— Там, у гэтай Заходняй, кажуць, людзі бедна жывуць. Дык каб ты, Зося, не падумала, што і мы галадаем, як там некаторыя крычаць. Дзякаваць богу, добра жывём, усяго хапае — і хлеба і да хлеба. А ў апошнія гады, дзетачкі вы мае, ох жа як добра зажылі! А ўсё таму, што ў калгасе. Аднаасобнікамі мы самыя бяднейшыя людзі былі. А гэтае лета такое ж урадлівае, ды во злыдзень усё разбурыў... — і яна зноў усхліпнула.

Старая ганарылася жыццём у калгасе, які разбурыў цяпер люты вораг.

У двары паказалася некалькі жанчын. Услед за імі зайшоў сівенькі дзядок Анупрэй. Потым — настаўніца біялогіі Зелянкоўская, хударлявая, высокая і жылістая, як мужчына.

— Гэта мы, сынку, гасцей паклікалі, — растлумачыла маці. — Нельга ж без гасцей, — і зноў пабегла ў сенцы.

Не было спакуслівых размоў, як у той вёсцы. Не гаварылі пра лясы. Усе адчувалі за сценамі гэтай хаты вайну, і кожны душою быў там, далёка наперадзе, з сваімі часцямі. I Зося гэта адчувала.

Ноччу Чыжыку прысніўся палкавы камісар. Быццам ідзе ён як бы з самога туману цераз агароды, вялікімі крокамі, заходзіць у хату, нагінаецца над ім і пытаецца:

— Спіш?

— Сплю, — адказвае Чыжык.

— Не спі, — кажа камісар.

— Ведаю, — адказвае Чыжык.

— Ну, а яна як сябе адчувае? Ці спадабалася ёй у вашай сям’і, ці да спадобы бацька і маці, бо той ёй не бацька, а вораг.

— Спадабалася, — адказвае Чыжык. — Таму і вёў яе сюды.

— Ведаю, не расказвай, — прагаварыў палкавы камісар. — Ну, а як жа з патронамі і з тым патаемным ходам? Во, бачыш, — і ён паказаў яму акрываўленыя рукі. — Патроны канчаюцца...

Нешта цяжка, як бы ўсё гэта і ўсё, што ёсць на зямлі, раптам навалілася на грудзі, пачало душыць, зусім не стала паветра. Чыжык прачнуўся. Скроні гулі і балелі. Цяжкі непераадольны сон па-ранейшаму скоўваў усяго. Але Чыжык ляжаў з расплюшчанымі вачыма. Потым яму захацелася плакаць. Але слёзы ніяк не ішлі, і з-за таго было балюча.

Ён павярнуўся на бок, паклаў галаву Зосі на грудзі і так заціх, зрэдку ўздрыгваючы.

На ўсход

Яму здавалася, што гэта будзе вельмі цяжка — развітацца. Немагчыма было нават уявіць такога моманту, бо пакідаць Зосю не хацелася. Асабліва цяпер, калі было пра ўсё перагаворана і яны зблізіліся яшчэ больш. А атрымалася ўсё вельмі лёгка і проста.

Яшчэ да ўсходу сонца маці, бацька і Гарпіна праводзілі яго да той самай снараднай ямы, што была недалёка ад разбітага нямецкага грузавіка і якую ён палічыў не так даўно бомбавай варонкай. Тут развіталіся. Бацька, цяжка абхапіўшы сына, усё ж не вытрымаў і запытаўся:

— А цяпер куды?

— Пайду на ўсход. Буду дабірацца да свае арміі.

— Ну, як ведаеш, — сказаў ён, а ў самога пад вусамі блукала задаволеная ўсмешка.

Далей яны пайшлі ўтраіх — трэцяй была Гарпіна — па тым самым лузе, толькі не па той дарозе, а направа і ўбок. Тут Гарпіна перавезла іх на лодцы і сказала:

— Я цябе чакаць тут буду, Зося.

3 братам яна развіталася не вельмі каб прыязна.

Яны пайшлі ўдвух.

Трава была не пакошаная і на ўзгорках пабурэла на сонцы. Варта было крануць ботам, як з яе асыпалася буйная раса. За лугамі сінеў лес. Там, за лесам, неспакойна барвавела неба. Усюды крычалі дзеркачы, пачыналі спяваць птушкі. Часам грымела, але тут гэта нагадвала чамусьці толькі навальнічныя грымоты і наганяла сон. Недалёка ад лесу пэўна мясцовы ляснік выкасіў ладную дзялянку, і Чыжык з Зосяй селі пад капу.

— Ну, во, на гэтым канчаецца наша жыццё, — сказаў ён і засмяяўся. — Цяпер ты прыстроеная і я спакойны. 3 Гарпінай дружы, яна — нядрэнны чалавек.

— У вас усе людзі добрыя, — адгукнулася Зося.

— Твая праўда, — згадзіўся Чыжык. — Толькі людзі ўсякія бываюць.

Зося згадзілася і заківала галавою.

I ад таго, што іхнія думкі заўсёды як бы супадаюць, што і яна і ён — гэта нешта як бы адно, Чыжыку стала балюча.

Ён прашаптаў:

— Ты мяне чакай. Я абавязкова вярнуся.

— Беражы сябе, — прашаптала яна.

Разгаралася раніца. Луг, Дняпро ззаду, капа, водбліскі зарава на траве і яны ўдваіх — гэта была частка вялікага неабдымнага свету. Дробная частачка. Як у лесе ў кожнай птушкі існавала сваё жыццё, так і ў іх існавала цяпер сваё асабістае жыццё. Развітваліся яны доўга, балюча...

— Дай яшчэ раз абдыму, — казала Зося. — Ты ж такі харошы. Пачакай яшчэ, не ідзі. Беражы сябе. Ты ж сам казаў, што берагчы сябе трэба.

— Ага, ага... — згаджаўся Чыжык.

Яму сорамна было цяпер за нядаўнюю сваю рэўнасць. Але калі ён пачынаў успамінаць усё больш падрабязна, сорам мінаў.

Ён ведаў, што Зося ўсім спадабалася — хіба ж можа чалавек з такой душою не спадабацца? — і радаваўся.

Узыходзіла сонца. У лесе, па ствалах дрэў, гулялі водбліскі, але луг быў яшчэ ў ценю. За лугам, на ўзгорку, узвышаўся сярод вёскі будынак

школы, і на яго бляшаным даху таксама ўспыхвала сонца. Над самай ракой радзеў туман. 3 нізін патыхала аерам. Увялае сена пахла, напамінаючы Чыжыку аб мінулым ужо леце. Хутка трэба б капаць бульбу, а тады пойдуць дажджы. I ён хінуў Зосю да сябе, бо ў ёй як бы было сабрана ўсё хараство зямлі, адчуванняў яе і сваіх уласных прыгожых мар. Але ж трэба было ісці, і ён закінуў сваю торбу за плечы. Абодва ўсміхнуліся — яна жаласліва, а ён бадзёра.

Ён думаў, што яна будзе плакаць, а яна рашыла перажываць усё мужна і толькі счарнела ўся. Ужо з лесу Чыжык яшчэ раз азірнуўся. Зося стаяла ўсё на тым жа месцы насупраць капы і пазірала яму ўслед. Правай рукою ён сарваў з галавы кепку і памахаў ёю над галавой. Зося зрабіла крок наперад, потым закусіла рог хусткі і пачала яшчэ пільней углядацца, а Чыжык пайшоў.

Ён ішоў і думаў, што добра было б вярнуцца з вайны з ордэнамі, пабудаваць свой дом, выгадаваць сваіх дзяцей і ўвесь час шанаваць Зосю. Хіба ў другі раз знойдзеш такую? Дзе там! Ну, наконт ордэнаў можна не думаць. Але ж вось ён неяк прадбачыў, што абавязкова зноў прыйдзе цэлы і непашкоджаны. Вунь з якіх боек выйшаў, кулі ўсяго абдрапалі, цэлай сцяною быў прысыпаны, суткамі не еў і не піў. А тут будзе лягчэй — болей прасторы. Галоўнае — дабрацца да сваіх.

Блізка пад паўдня ён завярнуў у лес, сеў і падсілкаваўся. Потым пайшоў наўпрост, па лагчыне, густа зарослай альшэўнікам. Мясціны былі знаёмыя, распытваць не трэба было, у зарасніках ён не баяўся, што сустрэне гітлераўцаў. Яны былі на вялікіх дарогах і там, дзе сушэй. Смутак па Зосі, напружанасць развітання як бы заціхалі. Чыжык увесь час спакайнеў, паглядаў усё больш бадзёра. Цяпер ён ужо не адчуваў за сабой якой-небудзь віны. Ноччу спаў у напалову разбуранай даўняй смалакурні, і палкавы камісар больш не сніўся.

Раніцаю ён зноў пайшоў, але цяпер больш асцярожна, бо наперадзе

ўвесь час гуло і грымела. Потым ён пачуў блізка трэск ламачча ў кустах і кінуўся ў густы нізкі ельнік. 3 кустоў выбіраўся чалавек. Быў ён у падранай чырвонаармейскай форме, але без пятліц і на галаве не было пілоткі. У правай руцэ ўчэпіста трымаў сукаватую важкую ламачыну. На худым, счарнелым твары ад зморанасці ўвесь час закатваліся пад лоб вочы. Чыжык адразу здагадаўся, што гэта такі ж, як і ён. Але ён марудзіў. Пачакаў, прыслухоўваючыся. Чырвонаармеец гэтак сама стаяў і прыслухоўваўся. Тады Чыжык, кашлянуўшы, выйшаў насустрач. Чырвонаармеец замахнуўся ламачынай.

— Ты што — здурнеў? — спакойна сказаў Чыжык, адступаючыся, але на ўсякі выпадак сціскаючы нож у кішэні. — Сам во таксама з акружэння і гэтакім жа макарам выбіраўся. Пераапрануўся толькі.

— Куды?

— Да арміі, куды ж. А ты хто — акружэнец?

— Але, акружэнец, — сказаў чырвонаармеец, апускаючы ламачыну.— Нас было многа. Ішлі таксама да сваіх. Толькі прайсці, брат, нельга. Там у яго столькі сілы, што і іголку не працягнеш. Дарэмна ідзеш, вяртайся.

Чыжык памаўчаў, разважаючы.