Палёт над гняздом зязюлі

— А божычкі, вы што, не разумееце?

— Так, цяпер разумею. Ты кажаш, што людзі б чысьцілі зубы ў любы час, як іх душы захочацца.

— Міна-віта, таму мы і...

— О Госпадзе, ты можаш гэта ўявіць? Зубы чысьцяць а палове на сёмую, у шэсьць дваццаць... хто ведае? Можа нават а шос­тай гадзіне. Так, бачу, пра што ты кажаш.

Я стаю ля сьцяны, і ён падміргвае мне паўз чорнага.

— Мне трэба вычысьціць гэтую ліштву, Макмэрфі, — бурчыць той.

— А-а. Прабач, не хацеў адрываць цябе ад працы. — Ён адсоўваецца, калі чорны нагінаецца, каб зноў вярнуцца да рабо­ты. Потым Макмэрфі падыходзіць бліжэй і нахіляецца, каб зазірнуць у бляшанку поруч з чорным: — Гэй, глядзі ты, што гэта ў нас тут?

Чорны ўглядаецца долу:

— Дзе тут?

— Паглядзі ў гэную бляшанку старую, Сэм. Што там, у гэнай старой бляшанцы?

— Гэта... Мыльны парашок.

— Ну, звычайна я карыстаюся пастай, але... — Макмэрфі засоўвае зубную шчотку ў бляшанку, шоргае ёй там, выцягвае і зьлёгку стукае аб край, — але й такое пойдзе, дзякуй. Яшчэ пазьней абмяркуем гэную штуку наконт правілаў аддзяленьня.

І ён вяртаецца ў прыбіральню, адкуль зноў даносяцца сьпевы, узбоўтаныя рытмічным рухам зубной шчоткі.

Чорны стаіць, гледзячы яму ўсьлед, ануча млява зьвісае з шэ­рай рукі. Праз хвіліну ён міргае, аглядаецца і заўважае, што я за ўсім гэтым назіраў. Ён падбягае, цягне мяне па калідоры за піжамныя завязкі і штурхае на тое месца на падлозе, дзе я ўжо мыў учора.

— Тут! Трасца на цябе, от тут! От дзе трэба, каб ты мыў, а ня во­чы вылупліваў, як карова дурная! Тут! Тут!

Я нахіляюся і пачынаю мыць сьпінай да яго, каб ён не заў­важыў, як я выскаляюся. Мне добра ад таго, што Макмэрфі дапёк гэтага чорнага. Так мала хто змог бы. Тата некалі ўмеў гэта рабіць — шырока расставіўшы ногі, зь нерухомым тварам, ён мружыўся, гледзячы на неба, калі людзі з ураду першы раз прыехалі на перамовы выкупляць зямлю. «Канадзкія гусі паляцелі», — сказаў ён, мружачыся. Чыноўнікі глядзелі, шасталі паперамі. «Што вы такое... У ліпені? Няма, э-э-э, гусей у такую пару году. Э-э-э, ніякіх гусей».

Яны размаўлялі, як турысты з Усходняга ўзьбярэжжа, якія думаюць, што так трэба зьвяртацца да індзейцаў, каб тыя зразумелі. Тата гэтага нібы не заўважаў. Ён па-ранейшаму гля­дзеў у неба. «Гусі там угары, белы чалавек. Твая разумець. Гусі сёлета. І летась. І пазалетась, і на год раней».

Чыноўнікі пераглянуліся і адкашляліся: «Так. Можа й так, Пра­вадыр Бромдэн. Але. Пакінем у спакоі гусей. Засяродзьце ўвагу на кантракце. Тое, што мы прапаноўваем, можа быць вельмі выгадна вам, вашым людзям, можа памяняць жыцьцё чырванаскурага чалавека».

Тата працягваў: «...і на год раней, і на год раней, і на год раней...»

Пакуль да чыноўнікаў дайшло, што іх цьвеляць, уся рада пле­мені, што сядзела на ганку нашай хаціны, ледзь жываты не парвала ад забойчага сьмеху — нашыя засоўвалі люлькі ў кішэні чырвона-чорных ваўняных кашуляў і даставалі іх зноўку, выскаляючыся адно аднаму і Тату, а дзядзька Х.М. Воўк ажно качаўся па зямлі, задыхаючыся ад рогату, і паўтараў: «Твая разумець, белы чалавек».

Відаць было, як гэта іх дапякло; яны завярнулі, ня кажучы ані слова, і сышлі ў кірунку шашы, а мы сьмяяліся ім наўздагон, у іх счырванелыя каркі. Часам я забываюся, што можа рабіць сьмех.

Ключ Вялікай Сястры ўторкваецца ў замок, і як толькі яна зьяўляецца ў дзьвярах, чорны адразу ж падскоквае да яе. Ён пераступае з нагі на нагу, як дзіця, якое просіць дазволу выйсьці да ветру. Я досыць блізка, каб пачуць, што пару разоў гучыць імя Макмэрфі, таму разумею, што ён расказвае, як той чысьціў зубы, і зусім забываецца згадаць старога пацыента, які памёр уначы. Чорны махае рукамі і спрабуе патлумачыць ёй, што гэты руды ёлупень ужо нарабіў з самага ранку: дэстабілізуе тут усё, ідзе насуперак правілам аддзяленьня. Ці можа яна нешта зрабіць?

Сястра са злосьцю глядзіць на чорнага, пакуль той не спыняе тузацца; потым яна ўзіраецца праз калідор у тым кірунку, ад­куль празь дзьверы прыбіральні грыміць сьпеў Макмэрфі, гуч­нейшы, чым раней:

— А бацькі твае клічуць мяне жабраком; кажуць, што я ня варты хадзіць у ваш дом.

На ейным твары спачатку зьбянтэжанасьць; як і ўсе мы, яна надта доўга ня чула сьпеваў, таму толькі празь некалькі сэкундаў да яе даходзіць, што гэта такое.

— Я жыву, як жывецца — як знайду, дык раздам; а калі хто злуецца, хай задушыцца сам.

Яна слухае яшчэ хвіліну, каб пераканацца, што ёй не пачулася; потым пачынае надзімацца. Ейныя ноздры пашыраюцца, і з кожным удыхам яна робіцца ўсё большай; такой вялікай і пагрозьлівай празь нейкага пацыента я яе апошні раз бачыў, калі тут яшчэ быў Тэйбэр. Яна варушыць шпенямі ў локцях і пальцах, і я чую ціхае рыпеньне. Сястра пачынае рухацца; я ўціскаюся ў сьцяну, а яна грукоча побач, памерам з грузавік, цягне свой плецены кошык ззаду ў хмары выхлапаў, як прычэп за дваццацітонкай. Вусны разышліся, і ўсьмешка рухаецца наперадзе, як краты на радыятары. Адчуваю пах га­рачай алівы ды іскраў генэратара, і з кожным крокам, што аб­рынаецца на падлогу, яна разьдзімаецца на памер болей, напінаючыся і надзімаючыся, зьмятаючы ўсё перад сабою! Я баюся падумаць, што яна зробіць.

І вось, калі яна ўжо каціць, такая вялікая і пагрозьлівая, як толькі можна, Макмэрфі выходзіць з прыбіральні і апынаец­ца проста перад ёй, трымаючы ручнік на сьцёгнах — яна спыняецца нібы забітая! Скукожылася так, што яе галава апынулася на роўні ручніка, і Макмэрфі ўсьміхаецца, пазіраючы на яе зьверху. Ейная ўласная ўсьмешка патроху сыходзіць, абвісаючы па краях.

— Добры дзень, міс Брыд-дыр! Як там звонку?

— У нас нельга так хадзіць — у ручніку!

— Не? — ён глядзіць на тое месца, што проста насупраць яе вачэй: ручнік там мокры і туга нацягнуты, як скура. — Ручнікі таксама супраць правілаў аддзяленьня? Ну, мяркую нічога не застаецца, акра...

— Спыніцеся! Ня сьмейце. Вярніцеся ў палату і адзеньцеся — зараз жа! Каму я сказала!

Ейны голас гучыць, як голас настаўніцы, якая гарланіць на вуч­ня, таму Макмэрфі апускае галаву, як школьнік, і кажа та­кім голасам, нібы зараз расплачацца:

— Не магу, мадам. Баюся, нейкі злодзей уначы ціскануў маё адзеньне, пакуль я спаў. Дужа ж моцны сон на вашых ту­тэй­шых матрацах.

— Ціскануў?..

— Зьлямзіў. Сьвіснуў. Затырыў. Скраў, — кажа ён радасна. — Карацей, цяміце, нехта ціскануў мае шмоткі. — Яго цешаць уласныя словы, таму ён пачынае басанож прытанцоўваць перад ёй.

— Скралі вашае адзеньне?

— Выглядае, што да апошняе шмотачкі.

— Але... Турэмнае адзеньне? Навошта?

Ён спыняе скокі і зноў апускае галаву:

— Я толькі ведаю, што яно было там, як я лёг спаць, і зьнікла, калі я прачнуўся. Зьнікла, як у полі вецер. Так, я сам разумею, што гэта проста турэмнае адзеньне, грубае, лінялае і нехлямя­жае, мадам, так, я гэта ведаю... І турэмнае адзеньне пэўна ня­шмат вартае для таго, хто мае болей. Але для голага чалавека...

— Вашае адзеньне і абутак, — прыгадвае яна, — павінны былі забраць. Вам сёньня ранкам выдалі зялёнае шпітальнае адзеньне.

Ён круціць галавой і ўздыхае, але па-ранейшаму не падымае вачэй:

— Не. Не, на жаль, я нічога не атрымаў. Зранку ня маю нічога акрамя кепкі на галаве і...

— Ўільямз, — галасіць яна на чорнага, які ўсё яшчэ стаіць у дзьвярах палаты, нібы гатовы даць драпака. — Ўільямз, не маглі б вы падысьці сюды на хвілінку?

Ён падпаўзае да яе, як сабака, які чакае лупцоўкі.

— Ўільямз, чаму гэты пацыент ня мае камплекту шпітальнага адзеньня?

Чорны ўсьцешаны. Ён выпрастоўваецца і ўсьміхаецца, падымае шэрую руку і паказвае ў другі канец калідору на аднаго зь вялікіх:

— Міста Ўошынгтан от тамака сёньня дзяжурны па бялізьне і адзеньню. Ня я. Не-а.

— Містэр Ўошынгтан! — Яна ловіць яго са швабрай, завіслай над вядром, замарожвае яго так: — Падыдзіце сюды на сэкундачку!

Швабра бязгучна прасьлізгвае назад у вядро, і павольнымі, асьцярожнымі рухамі ён прыхіляе дзяржак да сьцяны. Ён паварочваецца і глядзіць на Макмэрфі, на малога чорнага і на Сястру. Потым пазірае налева і направа, нібыта яна магла гарланіць на некага іншага.