Страница 22 из 75
Яму прыходзіць у галаву нешта сьмешнае, таму ён спыняе сваю прамову, каб сербануць зь біклажкі і здушыць хіхіканьне. У гэты час адна з навучэнак расьсеяна глядзіць навокал і бачыць вытрыбушанага хроніка, падвешанага за пятку. Яна вохкае і адскоквае. Дзядзька для сувязяў з грамадзкасьцю азіраецца, заўважае мерцьвяка, падбягае, хапае яго за абмяклую руку і раскручвае. Студэнтка падсоўваецца бліжэй, каб кінуць асьцярожны позірк, ейнае аблічча ў трансе.
— Бачыце? Бачыце? — ён пішчыць, закочвае вочы і выплюхвае нешта зь біклажкі, гэтак моцна ён сьмяецца. Сьмяецца, пакуль мне не здаецца, што ён зараз лопне.
Калі ён нарэшце топіць свой сьмех, дык ізноў ідзе ўздоўж шэрагу машынаў і вяртаецца да лекцыі. Раптам ён спыняецца і пляскае сябе па лобе: «Але ж я і расьсеяны!» — і бяжыць назад да хроніка на круку, каб адарваць яшчэ адзін трафэй і прывязаць яго да свайго гарсэту.
Справа і зьлева адбываюцца настолькі ж паганыя рэчы: шалёныя, жудасныя, занадта бесталковыя і дзівосныя, каб плакаць, і занадта сапраўдныя, каб сьмяяцца. Нехта тузае мяне за руку. Я ўжо ведаю, што здарыцца: нехта выцягне мяне з туману назад у палату, і там ня будзе нават сьледу таго, што адбывалася ноччу. Калі я буду настолькі дурны, каб пра гэта расказаць, мне скажуць: «Ідыёт, ты проста прысьніў кашмар; няма такіх вар’яцкіх рэчаў, як вялікі машынны пакой у чэраве электрастанцыі, дзе людзей разразаюць рабочыя-робаты».
Але калі іх няма, як тады чалавек можа іх пабачыць?
З туману мяне выцягвае за руку містэр Тэркл; ён трасе мяне і пасьміхаецца:
— Вы, відаць, кашмар прысьнілі, міста Бромдэн.
Ён санітар, які дзяжурыць ад адзінаццатай вечара да сёмай раніцы, стары мурын зь вялікай соннай усьмешкай на канцы доўгай хісткай шыі. Ад яго пахне так, нібы ён крыху выпіў:
— Сьпіце далей, міста Бромдэн.
Часам уначы ён адвязвае мяне, калі прасьціну зацягнулі настолькі туга, што я пачынаю курчыцца. Ён бы не рызыкаваў, калі б лічыў, што дзённая зьмена падумае на яго, бо яго б тады пэўна звольнілі. Але дзённыя вырашаць, што я сам разьвязаўся, мяркуе ён. Мне здаецца, ён сапраўды гэта робіць ад дабрыні, каб дапамагчы — але найперш дбае пра ўласную бясьпеку.
Гэтым разам ён мяне не адвязвае. Замест гэтага ён ідзе дапамагчы маладому доктару і дваім санітарам, якіх я раней ніколі ня бачыў, пакласьці старога Блэстыка на насілкі, накрыць прасьціной і вынесьці — яго нясуць асьцярожней, чым зь ім абыходзіліся калі-кольвек за ўсё ягонае жыцьцё.
Надыходзіць раніца; Макмэрфі ўжо на нагах. Упершыню нехта падняўся раней за мяне з часу, калі тут быў Дзядзька Джулз — стары сівавалосы разумнік-мурын, які меў тэорыю, што ўначы санітары нахіляюць сьвет набок; ён вылазіў з ложка да сьвітанку, каб злавіць іх за гэтым заняткам. Як і Джулз, я падымаюся з самага ранку, каб назіраць, якое абсталяваньне яны ўпотай зацягваюць у аддзяленьне ці ўсталёўваюць у пакоі для галеньня. Звычайна на калідоры пятнаццаць хвілінаў толькі я і чорныя, пакуль ня ўстане наступны пацыент. Але гэтай раніцай я чую, што Макмэрфі — ужо ў прыбіральні, калі я толькі выбіраюся з-пад коўдры. Чую, як ён сьпявае! Сьпявае так, што, здаецца, яго не турбуе нічога на сьвеце. Ягоны голас, чысты і моцны, плешчацца аб бэтон і жалеза.
— Твае коні галодныя, кажа яна.
Яму падабаецца, як гук зьвініць у прыбіральні.
— Дай ім сена, застанься са мной да відна.
Ён удыхае, і ягоны голас пераскоквае ў іншую танальнасьць, набірае вышыню і магутнасьць, ажно правады ў сьценах пачынаюць трэсьціся.
— Мае сытыя коні не ядуць і аўса-а-а.
Ён трымае ноту і гуляецца зь ёй, потым абрынае ўніз апошні радок, каб паставіць кропку.
— Так што быв-а-а-й, дзяўчына-краса.
Сьпявае! Усе агаломшаныя. Такога ня чулі шмат гадоў, прынамсі ў гэтым аддзяленьні. Вострыя ў палаце падымаюцца на локцях, міргаюць і ўслухоўваюцца. Яны пераглядаюцца і падымаюць бровы. Як так атрымалася, што чорныя не прымусілі яго змоўкнуць? Яны ж раней нікому не дазвалялі рабіць столькі шуму, праўда? Як так, што яны абыходзяцца з гэтым новенькім па-іншаму? Ён такі ж чалавек са скуры і касьцей, які некалі саслабне, зьбялее і памрэ, як і ўсе мы. Ён жыве паводле тых самых законаў, яму трэба есьці, ён натыкаецца на тыя ж самыя праблемы; усё гэта робіць яго такім жа слабым перад Камбінатам, як любога іншага, хіба не?
Але гэты новенькі іншы, і вострыя гэта бачаць; ён адрозны ад кожнага, хто трапляў у аддзяленьне за апошнія дзесяць гадоў, адрозны ад кожнага, каго яны сустракалі звонку. Магчыма, ён такі ж слабы, але Камбінат да яго не дабраўся.
— Груз ужо ў павозцы, — сьпявае ён, — бізун у руцэ...
Як ён здолеў высьлізнуць з ашыйніка? Мо, як і са старым Пітам, Камбінат не пасьпеў падабрацца да яго з рэгулятарамі. Мо ён гадаваўся на волі па ўсёй краіне, пераскокваў з аднаго месца на другое, ніколі ня жыў у адным горадзе больш за некалькі месяцаў, калі быў малы, таму школа ня здолела ў яго ўчапіцца; ён валіў лес, ладзіў картачныя гульні, працаваў на перасоўных кірмашах, падарожнічаў улегцы і хутка, не спыняў руху, так што Камбінат ніколі ня меў шанцаў нешта яму ўсталяваць. Магчыма, усё так і ёсьць: ён ніколі не даваў Камбінату шанцаў, гэтак, як учора раніцай ня даў шанцаў чорнаму дабрацца да яго з градусьнікам, бо ў рухавую мішэнь цяжка трапіць.
Ніякай жонкі, якая б выпрошвала новы лінолеўм. Ніякіх сваякоў, якія прысмакталіся б да яго вільготнымі старымі вачыма. Нікога, пра каго трэба клапаціцца, вось што робіць яго дастаткова свабодным, каб быць добрым махляром. Магчыма, таму чорныя і не нясуцца ў прыбіральню, каб спыніць ягоныя сьпевы, бо ведаюць, што ён па-за кантролем, і памятаюць ад таго выпадку са старым Пітам, што можа зрабіць непадкантрольны чалавек. І яны бачаць, што Макмэрфі нашмат большы за старога Піта; каб адужаць яго, давядзецца папрацаваць усім траім ды яшчэ й Вялікай Сястры стаяць напагатове са шпрыцам. Вострыя ківаюць адзін аднаму; у гэтым прычына, мяркуюць яны, вось чаму чорныя не спынілі ягоных сьпеваў, як яны спынілі б любога іншага з нас.
Я заходжу з палаты ў калідор, якраз калі Макмэрфі выходзіць з прыбіральні. З адзеньня на ім — кепка і хіба што ручнік, які ён прытрымлівае на сьцёгнах рукою. У другой руцэ ён трымае зубную шчотку. Ён стаіць у калідоры, азіраецца па баках і гойдаецца на дыбачках, каб як меней датыкацца да халоднай кафлі на падлозе. Выбірае аднаго з чорных, найменшага, падыходзіць і ляпае таго па плячы, нібы яны сябравалі ўсё жыцьцё.
— Гэй, слухай, братка, ё якая надзея прыдбаць зубной пасты, каб зубілы чышчануць?
Карлікавая галава чорнага паварочваецца, як на шарнірах, і амаль упіраецца носам у руку Макмэрфі. Чорны хмурыцца, потым на ўсялякі выпадак хуценька правярае, дзе астатнія двое санітараў, і кажа, што шафу адчыняюць толькі ў шэсьць сорак пяць.
— Такое правіла, — тлумачыць ён.
— Во як? Дык там і трымаюць зубную пасту? У шафе?
— Міна-віта, пад замком у шафе.
Чорны спрабуе зноў драіць ліштвы, але на ягоным плячы па-ранейшаму вісіць гэтая рука, нібы вялізныя чырвоныя ціскі.
— Пад замком у шафе, во як? Ну-ну, дык і чаму ж, па-твойму, пасту трымаюць пад замком? Ты ж ня скажаш, што яна небясьпечная, праўда? Чалавека ёй не атруціш, глуздоў нікому цюбікам ня выб’еш, правільна? Як мяркуеш, зь якой такой прычыны маленечкі цюбік зубной пасты замыкаюць у шафе?
— Такое правіла аддзяленьня, міста Макмэрфі, от зь якой прычыны. — Ён бачыць, што гэтае тлумачэньне не кранае Макмэрфі, як мела б, таму хмурыцца, пазіраючы на руку на сваім плячы, і дадае: — Што эта па-вашаму была б такое, каб ка-а-ажны хадзіў чысьціў зубы, када яму ў галаву стукне?
Макмэрфі вызваляе плячо чорнага, пацягвае свой пучок рудой воўны на шыі і абдумвае гэтую фразу:
— У-гу, у-гу, здаецца, я ўцяміў, да чаго ты вядзеш: гэнае правіла для тых, каму супрацьпаказана чысьціць зубы пасьля кожнага прыёму ежы.