Палёт над гняздом зязюлі

Я чуў гэтую тэорыю тэрапэўтычнай супольнасьці ўжо столькі разоў, што памятаю яе назубок — як чалавеку трэба навучыцца даваць рады ў групе, перш чым ён здолее функцыянаваць у нармальным грамадзтве; як група можа дапамагчы чалавеку, паказаўшы яму, дзе ён выбіваецца з агульнага рытму; што менавіта грамадзтва вызначае, хто псыхічна здаровы, а хто не, таму трэба адпавядаць грамадзкім патрабаваньням. Такія вось штучкі. Шторазу, калі ў аддзяленьні зьяўляецца новы пацыент, доктар з галавой акунаецца ў сваю тэорыю; гэта амаль адзіны выпадак, калі ён пераймае кіраваньне і вядзе сход. Ён расказвае, што галоўная мэта тэрапэўтычнай супольнасьці — дэмакратычнае аддзяленьне, цалкам кіраванае пацыентамі і іхнымі галасамі, якое працуе, каб стварыць годных грама­дзянаў і вярнуць іх у вонкавы сьвет. Любы найменшы ўціск, любую скаргу, усё, што вы хочаце зьмяніць, кажа ён, трэба выносіць на абмеркаваньне групы, інакш гэта згрызе вас знутры. Вы таксама мусіце пачувацца ўпэўнена ў сваім асяродзьдзі настолькі, каб свабодна абмяркоўваць эмацыйныя праблемы ў прысутнасьці іншых пацыентаў і пэрсаналу. Размаўляйце, кажа ён, абмяркоўвайце, спавядайцеся. І калі вы пачуеце, што ваш сябар сказаў нешта важнае падчас вашых штодзённых размоваў, пазначце гэта ў журнале, каб пэрсанал мог пабачыць. Вы не «здаяце кораша», як часам гавораць у фільмах, вы дапамагаеце таварышу. Выносьце на сьвятло старыя грахі, каб яны былі змытыя праз агульны разгляд. І бярыце ўдзел у групавым абмеркаваньні. Дапамажыце сабе і сваім сябрам праліць сьвятло на таямніцы падсьвядомасьці. У сяброўскім коле няма патрэбы ў сакрэтах.

Мы маем намер, звычайна завяршае ён, наладзіць усё як мага больш падобна да звычайнай свабоднай дэмакратычнай супольнасьці — маленькі сьвет унутры як дакладная мадэль вонкавага вялікага сьвету, у якім вы аднойчы зноў зоймеце сваё месца.

Магчыма, ён мае яшчэ што сказаць, але прыкладна ў гэтым месцы Вялікая Сястра звычайна прымушае яго змоўкнуць, і тады ў зацішшы падымаецца стары Піт і, пачынаючы сэмафорыць сваёй адбітай мазгаўнёй, паведамляе ўсім, як ён стаміўся; Сястра загадвае некаму суцішыць яго, каб працягваць сход, і Піта, як правіла, супакойваюць, а сход ідзе далей.

Аднойчы, толькі адзін раз на маёй памяці, чатыры ці пяць гадоў таму, нешта пайшло інакш. Доктар скончыў сваю балбатню, і Сястра адразу ж пачала з пытаньня: «Такім чынам, хто распачне? Пазбаўцеся старых сакрэтаў». Яна ўвяла ўсіх вострых у транс, седзячы моўчкі дваццаць хвілінаў пасьля пы­таньня, ціхая, як будзільнік, які вось-вось зазьвініць, чакала, каб нехта пачаў аповед. Яна аглядала іх, пераводзіла вочы сю­ды-туды, роўненька, як пражэктары на шарнірах. Пакой быў скуты цішынёй дваццаць доўгіх хвілінаў, і ўсе пацыенты сядзелі, ачмурэлыя, на сваіх месцах. Калі дваццаць хвілінаў прайшло, яна паглядзела на гадзіньнік і спыталася:

— Ці значыць гэта, што ніхто з вас ніколі не рабіў нічога, у чым дагэтуль не прызнаўся?

Яна пацягнулася да журнала ў кошыку:

— Ці трэба прайсьціся па мінулым?

Гэта выклікала рэакцыю, спрацавала нейкая акустычная прылада ў сьцяне, адладжаная, каб уключацца якраз ад гэтых словаў у яе выкананьні. Вострыя здранцьвелі. Іхныя раты сынхронна разявіліся. Яе рухавыя вочы спыніліся на першым пацыенце ў шэрагу каля сьцяны.

Ягоны рот запрацаваў:

— Я абрабаваў касу ў аўтарамонце.

Яна паглядзела на наступнага.

— Я хацеў зацягнуць у ложак малодшую сястру.

Ейныя вочы перашчоўкнуліся на наступнага; кожны зь іх выскокваў, як мішэнь у ціры.

— Я... аднойчы... хацеў зацягнуць у ложак свайго брата.

— Я забіў свайго ката, калі мне было шэсьць. Божа, даруй мне, я закідаў яго камянямі да сьмерці і сказаў, што гэта зрабіў сусед.

— Я схлусіў, што толькі хацеў, я зацягнуў сястру ў ложак!

— І я таксама! І я таксама!

— І я! І я!

Гэта было лепей, чым яна спадзявалася. Яны ўсе перакрыквалі адзін аднаго, ішлі ўсё далей і далей, няздольныя спыніцца, казалі рэчы, ад якіх больш ніколі ня змогуць глядзець адзін аднаму ў вочы. Сястра ківала ў адказ на кожнае прызнаньне і паўтарала: «Так, так, так».

І тут падняўся стары Піт.

— Я стаміўся! — вось што ён закрычаў, і ў яго голасе былі моц­ныя мэталёвыя ноткі, якіх раней ніхто ня чуў.

Усе змоўклі. Ім зрабілася неяк сорамна, нібы ён раптам сказаў нешта сапраўднае, праўдзівае і важнае, ад чаго трэба саромецца ўсіх гэтых дзіцячых крыкаў. Вялікая Сястра разьюшылася. Яна паглядзела на яго зь лютасьцю, і ўсьмешка сьцякала ў яе з падбародка; толькі што ўсё ішло так добра.

— Хто-небудзь, разьбярыцеся зь бедным містэрам Банчыні, — загадала яна.

Двое ці трое падняліся. Яны паспрабавалі яго супакоіць, пляс­калі яго па плячы. Але Піт не сунімаўся. «Стаміўся! Стаміўся!» — паўтараў ён.

Нарэшце Вялікая Сястра паслала аднаго з чорных вывесьці яго з пакою гвалтам. Яна забыла, што чорныя ня маюць кантролю над такімі людзьмі, як Піт.

Піт быў хронікам усё жыцьцё. Хоць ён і трапіў у шпіталь, калі яму было ўжо за пяцьдзясят, ён заўжды быў хронікам. У яго на галаве — дзьве западзіны, па адной з кожнага боку, там, дзе доктар, які прымаў роды ў ягонай маці, ухапіў яго за чэрап, спрабуючы выцягнуць. Піт спачатку паглядзеў вонкі, пабачыў абсталяваньне, якое чакала яго ў радзільні, і неяк зразумеў, куды яго нараджаюць, таму хапаўся за ўсё, што было пад рукамі, спрабаваў прадухіліць сваё нараджэньне. Доктар залез унутр затупленымі шчыпцамі для лёду, ухапіў яго за галаву, вырваў навонкі і думаў, што ўсё ў парадку. Але Пітава галава была яшчэ занадта новая і мяккая, як гліна, і калі яна ўмацавалася, там засталіся тыя дзьве западзіны ад шчыпцоў. Ад гэтага ён зрабіўся недаразьвіты — усіх ягоных намаганьняў, канцэнтрацыі ды сілы волі хапала толькі на рэчы, якія лёгка можа зрабіць шасьцігадовае дзіця.

Але ў ягонай недаразьвітасьці быў адзін плюс: ён ня трапіў пад кантроль Камбінату. Яны ня здолелі адліць яго ў патрэбную форму. Таму яму дазволілі рабіць простую працу на чыгунцы, дзе толькі і трэба было, што сядзець у дашчанай будцы на высокіх слупах каля чыгуначнай стрэлкі і махаць чырвоным ліхтаром, калі стрэлка была пераведзеная ў адзін бок, зялёным, калі ў іншы, і жоўтым, калі недзе наперадзе быў цягнік. Піт так і рабіў у адзіноце на гэтай стрэлцы той сілай розуму і волі, што ў яго не змаглі выціснуць з галавы. І яму гэтак ніколі і не ўжывілі ніякіх рэгулятараў.

Таму чорны ня меў над ім улады. Але чорны сьпярша гэтага ня ўцяміў, гэтаксама, як і Вялікая Сястра, калі загадала вы­весьці Піта з пакою. Санітар адразу ж падышоў да Піта і торгнуў яго за руку да дзьвярэй, як торгаюць за лейцы запрэжанага ў плуг каня, каб яго завярнуць:

— От так, Піт. Хадзем у палату. Ты тут усім замінаеш.

Піт стрэс руку чорнага са сваёй.

— Я стаміўся, — папярэдзіў ён.

— Давай, стары, не рабі шуму. Давай, хадзем у люлю, паводзь сябе як добры хлапчук.

— Стаміўся...

— Я сказаў, ты зара пойдзеш у палату, стары!

Чорны зноў торгнуў яго за руку, і Піт спыніў матляць галавой. Ён стаяў абсалютна роўна; яго вочы рэзка прачысьціліся. Звычайна Пітавы вочы напаўзаплюшчаныя і такія мутныя, нібы ў іх налілі малака, але гэтым разам яны зрабіліся чыстыя, як блакітны нэон. І кулак на руцэ, якую трымаў чорны, пачаў расьці. Пэрсанал і большасьць астатніх пацыентаў размаўлялі міжсобку, не зьвяртаючы ніякай увагі на старога і на ягоную адвечную песьню пра стому. Яны меркавалі, што яго суцішаць, як звычайна, і сход пойдзе далей. Ня бачылі, як кулак на канцы рукі надзімаўся ўсё болей і болей, калі Піт яго сьціскаў і расьціскаў. Я быў адзіны, хто гэта бачыў. Бачыў, як ён пухне і сьціскаецца, плыве перад маімі вачыма, робіцца гладкім-цьвёрдым. Вялікім іржавым жалезным шарам на канцы ланцуга. Я глядзеў на яго і чакаў, а чорны зноў торгнуў Пі­та за руку ў кірунку палаты.

— Стары, я ж табе сказаў...

Тут ён пабачыў кулак. Паспрабаваў асьцярожна адысьці, гугнявячы: