Страница 16 из 50
Я выратаваў гэтую маладзенькую настаўнiцу ад турмы (яе падазравалi ў дзетазабойстве). Спачатку яна аддалася мне ад удзячнасцi, але потым... У той год спазнаў я шчырае каханне... Але ўсё загубiў мой ненасытны эгаiзм. Мала таго што я трымаў яе ў беднасцi i галечы, я яшчэ патрабаваў, каб яна заўсёды належала толькi мне, каб нi з кiм не сустракалася, не бачылася, каб толькi я мог карыстацца ёю ў любы момант, калi мне ўздумаецца... Яна была маёй уласнасцю, маёй рэччу. Валодаць, карыстацца сабе на патрэбу, - гэтыя мае iмкненнi пашыралiся i на людзей. Я характарам рабаўладальнiк. I вось аднойчы ў жыццi я нiбыта i знайшоў сабе пакорлiвую ахвяру, якая адпавядала ўсiм маiм патрабаванням. Я трымаў яе пад суровым наглядам i сачыў нават за яе думкамi... Ах, ды што гэта я!.. Зусiм забыўся, што абяцаў табе не гаварыць пра такiя рэчы. Словам, паехала яна ў Парыж, бо так жыць больш не магла.
"Паслухай, Луi, - не раз паўтарала ты мне, - каб жа ты не ладзiў i не мог ужыцца толькi з намi, а то ж усе цябе баяцца, усе ўцякаюць ад цябе! Ты ж сам бачыш, Луi!" Я не сляпы i бачыў гэта. Калегi ў судзе пазбягалi мяне. Доўга не хацелi выбiраць мяне ў Савет прысяжных павераных. А на пасаду старшынi адвакацкага корпуса выбiралi не мяне, а ўсялякiх крэцiнаў, пасля якiх мне было б сорамна займаць гэты пост. Ды i нашто ён мне здаўся? Толькi лiшнi клопат i расходы на прыёмы. Дорага абыходзiцца ўсё гэта. Аўчынка не варта вырабу. Ты, вядома, не была б супраць такога павышэння - дзеля дзяцей. Ты нiколi нiчога не хацела дзеля мяне самога, а пры выпадку заўсёды дадавала: "Луi, зрабi гэта дзеля дзяцей".
Праз год пасля нашага вяселля моцна захварэў твой бацька, i дарога ў маёнтак Сенон была для нас закрыта. Ты доўга не думала i вырашыла, што мы паселiмся ў Калезе. З усяго, што было ў мяне, ты сапраўды шчыра палюбiла i прыняла толькi маю радзiму. Ты пусцiла карэнне ў маю родную зямлю, але яно так i не пераплялося з маiм карэннем. Дзецi заўсёды праводзiлi свае вакацыi ў гэтым доме, у гэтым садзе. Тут памерла наша маленькая дачушка Мары. Але смерць яе не выклiкала ў тваёй душы жаху да гэтага дома, - наадварот, той пакой, дзе бiлася ў перадсмяротных пакутах наша Мары, ты i цяпер лiчыш святым месцам. Тут ты вывела свой вывадак, песцiла i даглядала дзяцей, не спала начамi над калыскай, чытала натацыi нянькам i гувернанткам. Тут, памiж вось гэтымi яблынямi нацягвалi вяроўкi i вешалi на iх памытыя сукеначкi Мары... А тут, у гэтай гасцiнай, абат Ардуэн сядаў за пiянiна. Вакол збiралiся дзецi i спявалi хорам. Прычым спявалi не толькi псалмы i духоўныя гiмны, - "каб не разгневаўся тата". Летнiмi вечарамi я любiў пасядзець каля дома, папалiць i паслухаць чыстыя дзiцячыя галасы, што старанна выводзiлi арыю з оперы Люлi*: "Ах, лясы i скалы, светлыя крынiцы..." Цiхае, спакойнае шчасце, ды толькi не маё... Я гэта ведаў. Забаронена для мяне сфера чысцiнi, узнёсласцi i светлых мрояў: спакойнае каханне... маркотная хваля цалуе бераг...
* Жан-Батыст Люлi (1633-1687), французскi кампазiтар, заснавальнiк французскай класiчнай оперы.
Варта было мне зайсцi ў гасцiную, як галасы змаўкалi. Спынялiся ўсе размовы. Першая выходзiла Жэнеўева з кнiжкай у руках. I толькi Мары не баялася мяне. Я клiкаў яе да сябе, i яна прыбягала. Я браў яе на рукi, яна пяшчотна тулiлася да мяне. Я чуў, як б'ецца яе маленечкае сэрца, - часта-часта, нiбы ў птушачкi. А толькi, бывала, выпушчу яе, яна пырхне ў сад... Мары!..
Вельмi рана дзяцей пачало непакоiць тое, што я не хаджу ў царкву i ем скаромнае ў пятнiцу. На iх вачах iшла барацьба памiж бацькам i мацi, але вельмi рэдка справа даходзiла да вострых канфлiктаў, калi я, шчыра кажучы, найчасцей цярпеў паражэнне. Пасля кожнай сутычкi працягвалася нябачная вайна. Месцам баявых дзеянняў заўсёды быў Калез, бо ў горадзе я амаль не бываў дома. Але мой адпачынак заўсёды супадаў са школьнымi канiкуламi, i два месяцы (жнiвень i верасень) мы збiралiся тут усе разам.
Добра помню той дзень, калi мы ўпершыню сутыкнулiся з табой лоб у лоб (усё пачалося з-за аднаго жарту, якi я дазволiў сабе ў прысутнасцi Жэнеўевы, а яна якраз вучыла "закон божы"); у той спрэчцы я даволi рэзка загаварыў пра сваё права берагчы розум маiх дзяцей, а ты - пра свой абавязак ахоўваць iх душы. Вось тады i адчуў я тваю сiлу: я быў поўнасцю разбiты i мусiў пагадзiцца, каб выхаванне Хюбэра даверылi езуiтам, а дзяўчатак аддалi ў пансiён пры жаночым манастыры. Усё адбылося так, як таго i патрабавалi "прэстыжныя традыцыi сям'i Фандадэж". Мяне ахапiла крыўда, прага помсты. Цяпер-то я ўжо добра ведаў, як вывесцi цябе з раўнавагi, пра што загаварыць з табой, каб ты хоць ад нянавiсцi забылася пра сваю абыякавасць да мяне... Рэлiгiя - вось што звядзе нас з табой у рукапашным баi! Калiсьцi нявер'е ў Бога было для мяне толькi незапоўненай формай, куды злiвалiся, нiбы струменi расплаўленага металу, слёзы i крыўды дробнага селянiна, якi хоць i разбагацеў, але ўсё роўна цярпеў знявагу i кпiны ад сваiх аднакласнiкаў; цяпер на змену колiшнiм юнацкiм слёзам i крыўдам прыйшла горыч любоўнага расчаравання i глыбокай нянавiсцi.
I вось аднойчы за сталом зноў разгарэўся бой. (Я папытаўся ў цябе, цi атрымлiвае асалоду ўсявышнi, калi глядзiць на цябе, як ты ў посны дзень ясi стронгу замест варанай цяляцiны.) Ты дэманстратыўна выйшла з-за стала. Трэба было бачыць, як паглядзелi на мяне дзецi... Я пайшоў за табой у тваю спальню. Нiякiх слёз на тваiх вачах не было. Ты спакойна сустрэла мяне, гаварыла так, нiбы нiчога i не было. У той дзень я зрабiў для сябе цiкавае адкрыццё: не так ужо i не абыходзiла табе маё "асабiстае" жыццё. Аказалася, што ты перахапiла некаторыя пiсьмы, якiя давалi табе ўсе падставы патрабаваць разводу праз суд. "Я засталася з табой толькi дзеля дзяцей, але, калi ты яшчэ хоць раз паспрабуеш глумiцца над iх душамi, я не спынюся нi перад чым..."
Што ж, ты i сапраўды нi перад чым не спынiлася б, i, бадай, развiталася б i са мной, i з маiмi грашыма. Пры ўсёй тваёй хцiвасцi да чужога багацця ты пайшла б на любую ахвяру, абы ў душах дзетак тваiх засталiся непарушнымi "асновы веры" - гэты збор выдуманых правiлаў, формул, звычак...
На той час я яшчэ не меў зброi супраць цябе - таго зняважлiвага пiсьма, якое ты напiсала мне пасля смерцi Мары. Сiла была на тваiм баку. Ды i становiшча маё моцна пахiснулася б, калi б справа дайшла да разводу: тады, асаблiва ў правiнцыi, не вельмi жартавалi з такiмi рэчамi. Досыць было таго, што пра мяне ўжо хадзiлi чуткi, нiбыта я франкмасон. Мае погляды мала хто падзяляў, у свецкiх колах мяне цуралiся, i, калi б не слыннасць тваёй раднi, я даўно меў бы непрыемнасцi на службе. А галоўнае... пасля разводу мне давялося б вярнуць акцыi Суэцкага канала, якiя бацькi далi табе ў пасаг. Я ўжо так звыкся з iмi, што даўно лiчыў iх сваiмi. Страшна было падумаць, што давядзецца развiтацца з iмi, як, дарэчы, i з рэнтай, якую плацiў нам твой бацька...