Страница 1 из 50
Франсуа Марыяк
Клубок гадзюк
Раман
Пераклад: Леанiд Казыра
...Божа, ведай, што мы самi не можам жыць у згодзе
i ладзе, i не ведаем мы, чаго хочам, i iдзём усё далей
i далей ад сапраўдных жаданняў нашых.
Св. Тэрэза Авiльская
Вораг усiх сваiх блiзкiх, у душы - нянавiсць i сквапнасць, - ганебная натура! I тым не менш я хачу, каб вы паспагадалi гэтаму чалавеку, каб лёс яго хоць трошкi запаў вам у сэрца. Да самай смерцi ўбогiя iмкненнi i парывы засланялi ад яго святло... А яно ззяла так блiзка, што часам яркiя промнi даходзiлi i да гэтай iстоты i апякалi яе... Нiкчэмныя, убогiя iмкненнi...
Але перш за ўсё - людзi не такiя ўжо i мiласэрныя хрысцiяне. Ён стаў iх пакутнiкам i мучыцелем iх. Сярод нас вунь колькi строгiх суддзяў няшчаснага грэшнiка! А менавiта яны i адводзяць ад яго iсцiну, i нiколi ёй ужо не прабiцца праз iх натоўп!
Не, не грошай хацеў гэты скнара, не помсты прагнуў гэты вар'ят... Што ён любiў на самай справе, вы даведаецеся, калi ў вас хопiць сiлы i мужнасцi выслухаць яго споведзь разам з апошнiм прызнаннем, што перапыняецца смерцю...
Частка першая
I
Ты не паверыш сваiм вачам, калi адамкнеш мой сейф i знойдзеш там на стосе каштоўных папер гэтае пасланне! Можа, было б лепш даверыць гэтае пiсьмо натарыусу, i ён перадаў бы яго табе пасля маёй смерцi; або пакласцi ў шуфляду пiсьмовага стала, - дзецi, ведама, кiнуцца туды адразу, калi яшчэ мой труп не паспее i астыць. Але справа ў тым, што многа год пiсаў я ў думках i зноў перапiсваў гэты доўгi лiст, i шмат разоў бяссоннымi начамi мне ясна бачылася, як ляжыць гэты дакумент помсты i адплаты на палiчцы пустога сейфа. Дакумент, якi рыхтаваўся амаль паўстагоддзя... Супакойся. Зрэшты, ты ўжо супакоiлася: "Усе паперы там, на месцы". Я нiбы чую гэты твой радасны воклiч. Ты вярнулася з банка i, не адхiнуўшы нават жалобнага вэлюму, крычыш дзецям: "Усе паперы там, на месцы!"
А так мала не хапiла, каб iх там не аказалася: я ўжо збiраўся зрабiць усё, што трэба. Варта было мне толькi захацець, i ў вас цяпер нiчога не было б, акрамя дома i зямлi. На ваша шчасце, нянавiсць мая патухла: я перажыў яе, хоць доўгi час быў перакананы, што гэта i ёсць маё самае моцнае, самае жывучае пачуццё... Але, прынамсi, на сёння яно пакiнула мяне. I мне, старому, дабiтаму чалавеку, сёння цяжка нават сабе ўявiць таго вар'ята, якi цэлымi начамi не так абдумваў сваю помсту (гэтая бомба замаруджанага дзеяння была ўжо даўно зроблена з такой руплiвасцю, што я ганарыўся ёю), як шукаў спосабаў пацешыцца ёю. Я хацеў тады дажыць да таго моманту, калi ты вернешся з банка i адамкнеш пусты сейф. Як бы ў вас усiх выцягнулiся твары! Трэба было толькi выдаць табе даверанасць на права адчынiць сейф не надта рана i не надта позна, каб пацешыць сябе апошняй радасцю i пачуць вашы безнадзейныя галасы: "Дзе каштоўныя паперы? Дзе паперы?.." I мне здавалася тады, што нават самая пакутлiвая агонiя не сапсавала б майго радаснага настрою. А я быў здольны на такое. Аднак хто i калi давёў мяне да гэтага? Не быў жа я вылюдкам, пачварай.
Ужо чатыры гадзiны, а паднос, што стаiць на маiм стале ад самага снедання, яшчэ не прынялi. Па брудных талерках поўзаюць мухi. Я званiў. Дарэмна. У вёсцы званкi заўсёды сапсаваныя. I я цярплiва чакаю ў тым самым пакоi, дзе спаў яшчэ хлопчыкам i дзе хутка, вiдаць, i памру. А ў дзень маёй смерцi дачка мая Жэнеўева перш-наперш захоча адваяваць гэты пакой сваiм дзецям. Я адзiн займаю самы вялiкi i самы лепшы пакой. Але ўспомнiце i паглядзiце праўдзе ў вочы: я хацеў аддаць гэты пакой Жэнеўеве, i так бы i зрабiў, калi б не доктар Лаказ. Гэта ён тады даводзiў, што маiм бронхам вельмi шкодзiць сырасць, i таму мне нельга жыць на нiжнiм паверсе. I тым не менш я перайшоў бы туды, хоць i з горкай затоенай крыўдай... А калi ўсё ж мне не далi гэтага зрабiць, я шчыра парадаваўся. (Колькi я сябе памятаю, я заўсёды рабiў нейкiя ахвяры. Адны ўспамiны пра iх атручвалi мне жыццё, пакiдаючы ў душы зярняты злосцi i крыўды, якiя з часам давалi свае буйныя ўсходы.)
Схiльнасць да сваркi - гэта наша сямейная спадчына. Не раз чуў я ад мацi, што i ў майго бацькi на доўгi час былi разладзiлiся адносiны з яго бацькамi, а тыя за трыццаць гадоў так i не змаглi памiрыцца з дачкою, якую выгналi з дому, i так i сканалi, не пабачыўшы яе (ад яе пайшлi мае дваюрадныя браты ў Марселi, з якiмi мы нiколi не былi знаёмыя). Малодшыя пакаленнi звычайна нiчога не ведалi пра прычыны сямейных канфлiктаў, але, поўнасцю давяраючы старэйшым, убiралi ў сябе нянавiсць продкаў; я i сёння, бадай, калi б сустрэў на вулiцы сваiх марсельскiх кузенаў, адвярнуўся б ад iх. Можна не бачыцца з далёкiмi сваякамi, але куды дзецца ад жонкi, ад дзяцей?
Вядома, ёсць i дружныя, згуртаваныя сем'i, але, як падумаеш, колькi ў нас шлюбаў, дзе муж i жонка даўно абрыдзелi адно аднаму i даводзяць адно аднаго да адчаю, хоць i ядуць за адным сталом, мыюцца з аднаго ўмывальнiка, спяць пад адной коўдрай, то можна толькi падзiвiцца, што ў нас так мала разводаў!.. Ненавiдзяць, точаць зубы адно на аднаго, а ратавацца, уцякаць - не адважваюцца; так i жывуць пад адным дахам...
Чаму мне так хочацца пiсаць сёння - у дзень майго нараджэння? Мне пайшоў шэсцьдзесят восьмы год, але ведаю пра гэта толькi я адзiн. Жэнеўева, Хюбэр, iх дзецi кожны раз у дзень нараджэння маюць пiрог са свечкамi, кветкi... Табе я ўжо даўно нiчога не дарыў, але не таму, што забываюся пра дзень твайго нараджэння... Гэта мая помста... Ды хопiць пра гэта... Апошнi раз я атрымаў падарунак ад маёй беднай мамы. Старэнькая, нядужая, з хворым сэрцам, яна тады ледзь дайшла да кветнiка i сваiмi аслабелымi рукамi зрэзала некалькi ружаў...
Ага, дык на чым жа гэта я спынiўся? А, - ты, вядома, нiяк не можаш даўмецца, чаму мне так закарцела пiсаць. Так, так, - iменна закарцела. Можа, табе падкажа што-небудзь мой почырк, гэтыя лiтары, што пахiлiлiся ў адзiн бок, нiбы сосны ад заходняга ветру. Помнiш, у пачатку пiсьма я гаварыў, што доўга абдумваў сваю помсту, - i вось я адмаўляюся ад яе. Але ёсць у цябе нешта, над чым я ўсё ж такi атрымаў перамогу: гэта тваё маўчанне. О! Зразумей мяне правiльна: па слова ты ў кiшэню не лезеш. Ты можаш гадзiнамi гаварыць з Казо пра гарод цi курэй. Ты можаш цэлымi днямi весела шчабятаць i сюсюкаць з дзецьмi, нават з немаўлятамi. Але са мной!.. Ах, гэтае панурае маўчанне за сямейным сталом! Як яно мяне прыгнятала! Стомлены, разбiты, уставаў я з-за стала i заставаўся сам-насам з сваiмi клопатамi i нягодамi. Падзялiцца iмi мне не было з кiм: вакол панавала маўчанне... Асаблiва невыносна стала мне дома пасля справы Вiльнаў, калi я адразу праславiўся i стаў "вядомым адвакатам-крымiналiстам", як пiсалi газеты. Чым больш хацеў я паверыць у сваю значнасць, тым больш ты старалася паказаць мне, што я нiкчэмнасць... Ды не пра гэта гаворка, i не за гэта хачу я табе адпомсцiць, а за тваё ўпартае маўчанне, калi справа датычылася нашага сямейнага жыцця, нашага глыбокага разладу. Колькi разоў, паглядзеўшы п'есу ў тэатры цi прачытаўшы новы раман, я зноў i зноў ставiў сабе адно i тое пытанне: няўжо i ў жыццi ёсць палюбоўнiцы або жонкi, якiя могуць закацiць сцэну, гаварыць праўду ў вочы i знаходзiць сабе ў гэтым палёгку?..