Страница 31 из 63
Але пасьля таго, як у красавіку 1943 г. савецкае кіраўніцтва разарвала адносіны з польскім эміграцыйным урадам, адносіны ў падпольлі рэзка зьмяніліся. Дагэтуль саюзьніцкая Армія Краёвая раптам ператварылася ў «прафашысцкую арганізацыю Сікорскага». Цяпер савецкае падпольле імкнулася супрацьпаставіць ёй «нацыянальны, дэмакратычны характар польскага партызанскага руху, што разьвіваўся ў цесным супрацоўніцтве зь дзейнасьцю савецкіх партызан». Прадстаўніком гэтага руху павінна была стаць створаная ў траўні 1943 г. падпольным абкамам КП(б)Б у Баранавічах невялікая спэцгрупа на чале з А. Сьвентажэцкім. 22.6.1943 г. праблема агульнага разьвіцьця партызанскага руху ў Заходняй Беларусі разглядалася на пленуме ЦК КП(б) Беларусі. Была прынята адпаведная рэзалюцыя, а для падпольных партыйных арганізацыяў высланы ліст «Аб ваенна-палітычных задачах працы ў заходніх абласьцях БССР». У ім былі сфармуляваны наступныя палажэньні:
1. Заходнія вобласьці савецкай Беларусі ёсьць неад’емнай часткай беларускай рэспублікі. На яе тэрыторыі, акупаванай Нямеччынай, дазваляецца дзейнасьць толькі тых групаў, арганізацыяў і атрадаў, якія кіруюцца інтарэсамі СССР;
2. Існаваньне разнастайных арганізацыяў, якімі кіруюць польскія буржуазна-нацыяналістычныя цэнтры, трэба разглядаць як незаконнае ўмяшальніцтва ў інтарэсы нашай айчыны;
3. Нашай найпершай задачай ёсьць як мага шырэйшае разьвіцьцё савецкага партызанскага руху, далучэньне да яго ўсіх пластоў насельніцтва, у тым ліку і палякаў. Атрады і групы, створаныя польскімі рэакцыйнымі нацыяналістычнымі коламі, неабходна ізаляваць ад насельніцтва шляхам стварэньня сярод польскіх працоўных савецкіх атрадаў і партызанскіх групаў;
4. Неабходна ўсялякімі сродкамі весьці барацьбу супраць польскіх буржуазна-нацыяналістычных атрадаў і групаў.
У адпаведнасьці з рашэньнем ЦК КП(б)Б неўзабаве з Усходняй Беларусі ў Заходнюю перамясьцілася 9 партызанскіх брыгад, 10 атрадаў і 15 арганізацыйных групаў, якія павінны былі актывізаваць партызанскі рух у гэтай частцы рэспублікі. Між іншым, у Баранавіцкую і Беластоцкую вобласьці меркавалася перакінуць 40 атрадаў — па адным на кожны раён. У іх склад абавязкова павінна было быць уключана па некалькі
адданых палякаў і беларусаў, што ведалі польскую мову.
На базе гэтых засланых атрадаў была створана сетка падпольных партыйных і камсамольскіх арганізацыяў. Так, напрыклад, калі яшчэ ў сьнежні 1942 г. у Заходняй Беларусі існавала толькі10 падпольных райкомаў камсамолу, дык пад канец 1943 г. іх колькасьць павялічылася да 8705. Значна пашырылася прапагандысцкая дзейнасьць, распачалося, між іншым, выданьне 14 новых падпольных газэт, зь іх 4 — на польскай мове.
У выніку, пасьля ўсіх гэтых захадаў савецкіх уладаў асабовы склад партызанскіх атрадаў у Заходняй Беларусі павялічыўся на працягу 1943 г. з 11,1 тыс. да 36,8 тыс. чалавек, прычым самы хуткі яго рост назіраўся ў другім паўгодзьдзі. Прыблізна палова з гэтых людзей прыбыла з партызанскіх фармаваньняў, раней разьмешчаных ува Ўсходняй Беларусі, пасьля вэрбоўкі сярод мясцовага насельніцтва іх лічба падвоілася. Прыведзеныя факты несумненна сьведчаць, што разьвіцьцё партызанскага руху на гэтых землях было зьвязана з імкненьнем савецкіх уладаў забясьпечыць свае палітычныя інтарэсы ў Заходняй Беларусі. Апрача супольных для ўсёй тэрыторыі краю вайсковых, гаспадарчых і палітычных задач, савецкія партызаны ў заходніх абласьцях павінны былі яшчэ весьці барацьбу супраць польскага падпольля. Кіраўніцтва гэтага падпольля ў адказ распачало зь лета 1943 г. умацаваньне старых і стварэньне новых атрадаў АК. А ўжо з восені 1943 г. адбываліся даволі частыя ўзброеныя сутычкі. Частка зь іх была вынікам загаду Панамарэнкі пра раззбройваньне атрадаў АК.
Антыакоўская барацьба была не адзіным матывам у разьвіцьці савецкага партызанскага руху ў Заходняй Беларусі, пра гэта сьведчыць далейшы буйны яго рост па ўсёй тэрыторыі краю. Гэтаму спрыяла перамога пад Сталінградам і контранаступ Чырвонай Арміі на поўдні, а таксама ўжо прыгаданае раней абяцаньне амністыі для тых, хто супрацоўнічаў зь немцамі. Усе гэтыя фактары выкарысталі партызаны, так што ў выніку за 1943 г. павялічылася колькасьць дэзерціраў, асабліва сярод паліцыянтаў і былых чырвонаармейцаў — чальцоў разнастайных вайсковых фармаваньняў, якія знаходзіліся на нямецкай службе. Між іншым, ужо восеньню 1942 г. на бок партызан перайшла частка батальёну «Дняпро», разьмешчанага ўва Ўсходняй Беларусі; у лютым 1943 г. гэты крок паўтарыў 900-асабоны батальён прыволскіх татар на Віцебшчыне, у ліпелі — рота т. зв. Расейскай народнай арміі, аў жніўні — 1-я Расейская нацыянальная брыгада СС пад камандаваньнем Гіль-Радзіёнава, у якой налічвалася больш за 2500 чалавек. Нягледзячы на шматлікія лютыя злачынствы, учыненыя супраць беларускага насельніцтва, яна была перайменавана ў 1-ю Антыфашысцкую партызанскую брыгаду. У выніку, за 1943 г. да партызан перайшло каля 12 тыс. чалавек з разнастайных антысавецкіх фармаваньняў, прычым пераважна ў складзе вялікіх групаў. Адначасова з-за лініі фронту было перакінула больш за 1900 чалавек.
Аднак галоўнай крыніцай партызанскага папаўненьня было мясцовае насельніцтва. Паводле статыстыкі Беларускага штабу партызанскага руху, на працягу 1943 г. у лясныя атрады ўступіла каля 60 тыс. жыхароў вёсак і гарадоў Ўсходняй Беларусі. Бясспрэчна, частка з гэтых людзей кіравалася ідэалягічнымі перакананьнямі альбо страхавалася такім чынам на будучыню, да прыходу савецкай улады. Але вясковае насельніцтва, зь якога ішло найбольшае папаўненьне партызанскіх атрадаў, дзейнічала, у прынцыпе, зь іншых меркаваньняў. Гэтых людзей гнаў у лясы страх перад нямецкімі карнымі экспэдыцыямі, якія асабліва ўзмацніліся ў 1943 г.: у партызанскіх зонах паліліся вёскі, жыхароў, якіх падазравалі ў супрацоўніцтве зь ляснымі атрадамі, забівалі або вывозілі ў канцэнтрацыйныя лягеры ці на працу ў Нямеччыну. Нельга таму назваць адно пэўнае матываваньне паводзін вясковага насельніцтва — людзі часта далучаліся да партызан, каб захаваць жыцьцё.[90]
Так, на працягу 1943 г. асабовы склад савецкага партызанскага падпольля на Беларусі павялічыўся ў 2,7 раза — да 153,5 тыс. чалавек (гл. табліцу 10), галоўным чынам за кошт мясцовага насельніцтва. Адпаведна павялічылася доля беларусаў у яго шэрагах — улетку 1943 г. яна дасягала 65,2 %. За гэты год пад сталым кантролем партызан апынулася 37,8 тыс. кв. км — у параўнаньні з ранейшымі 15 тыс. кв. км — гэта было 17 % даваеннай тэрыторыі БССР. У Віцебскай, Палескай і Магілёўскай абласьцях зона партызанскага кантролю ахоплівала ад 20 % да 25 %, а ў Менскай і Пінскай дасягала 73 іх абшару. У большасьці сваёй гэта былі маладаступныя раёны — балоцістыя і лясістыя — з даволі нізкім (апрача дрованарыхтоўкі) гаспадарчым значэньнем. Яны сталі выгоднымі базамі для партызанскіх апэрацыяў на гусьцей заселеных тэрыторыях, якія, паводле разьлікаў савецкіх вучоных, займалі плошчу каля 70 тыс. кв. км. У суме, такім чынам, пад поўным або частковым кантролем партызан пад капец 1943 г. знаходзілася 108 тыс. кв. км, г. зн. каля паловы тэрыторыі БССР (у межах 1941 г.). За гэтыя землі, якія знаходзіліся паміж зонамі пастаяннага нямецкага і партызанскага кантролю, да канца акупацыі вялася бязьлітасная барацьба. Яна пацягнула за сабой шматлікія ахвяры сярод цывільнага насельніцтва і вялікія матэрыяльныя страты.
Дзьве лініі бэрлінскай усходняй палітыкі
Параза пад Масквой паказала, што на Ўсходнім фронце баі зацягнуцца надоўга. Гэта прымусіла гітлераўскае камандаваньне перагледзець шмат якія з сваіх прынцыпаў у вядзеньні вайны. Найперш былі скасаваны распараджэньні наконт частковай дэмабілізацыі нямецкай эканомікі, выдадзеныя летам 1941 г. Замест гэтага прамысловасьць Нямеччыны і акупаваных краін скіроўвалася на як мага хутчэйшае павелічэньне і сталы выпуск ваеннай прадукцыі. Пры гэтым улічвалася выкарыстаньне сыравінных, людзкіх і сельскагаспадарчых рэсурсаў акупаванай часткі СССР, усё большае значэньне надавалася ахове дарожных шляхоў ад нападаў партызан у тыле Ўсходняга фронту. Пры такой сытуацыі расло перакананьне, што без падтрымкі мясцовых жыхароў рэалізаваць гэтыя пляны ня ўдасца, часьцей выказваліся патрабаваньні спыніць ранейшае жорсткае абыходжаньне з гэтым насельніцтвам. Гітлера намаўлялі абвясьціць дадатную палітычную праграму, якая дадала б ахвоты акупаваным народам СССР пайсьці на больш цеснае супрацоўніцтва зь Нямеччынай.
90
У беларускай эміграцыйнай публіцыстыцы здаўна ўсталявалася меркаваньне, што нямецкія карныя экспэдыцыі, якія прывялі да росту партызанскіх шэрагаў, былі сьвядома справакаваныя савецкімі партызанамі. Менскія гісторыкі катэгарычна аспрэчваюць такі погляд і ў сваю чаргу называюць яго «бессаромнай правакацыяй». I сапраўды, нялёгка выносіць ацэнку ў гэтай справе: з аднаго боку, нямецкія рэпрэсіі не ў такой ступені закранулі раёны, дзе партызаны ня дзейнічалі, з другога боку, на Беларусі было досыць многа добраахвотнікаў, якія самі ішлі ў партызанскія атрады, так што не было сэнсу выкарыстоўваць такія жудасна жорсткія мэтады вярбоўкі.