Страница 32 из 63
Неабходнасьць заваяваць сымпатыі мясцовага насельніцтва раней за іншых усьвядомілі нямецкія вайсковыя колы, у большасьці з групы армій «Цэнтар». Ім найбольш выпала на сабе адчуць балючыя ўдары савецкага контранаступу. Менавіта ў гэтых колах зарадзіліся патрабаваньні наконт таго, каб весьці вайну пад палітычнымі лёзунгамі, якія ўзьдзейнічалі б на мясцовае насельніцтва. Яны ж прапанавалі стварэньне дапаможных вайсковых часьцей з савецкіх ваеннапалонных і тутэйшых цывільных жыхароў. Фэльдмаршал фон Бок выступіў з мэмарыялам у гэтай справе, а фэльдмаршал фон Браўхіч быў перакананы, што ад вырашэньня гэтай праблемы залежыць лёс вайны. Генэральны інтэндант Вэрмахту пісаў Розэнбэргу 13.12.1941 г., што ваенная сытуацыя вымагае таго, каб перацягнуць мясцовае насельніцтва на бок Нямеччыны і выклікаць рэвалюцыйны антыбальшавіцкі рух. Падобную думку выказаў у сакавіку 1942 г. камандуючы тылам групы армій «Цэнтар» Шэнкендорф. Гэтыя імкненьні вайскоўцаў знайшлі падтрымку ў часткі буйнейшых нямецкіх палітыкаў, якія бачылі, што гаспадарчыя, вайсковыя і палітычныя саступкі могуць пасьпяхова дапамагчы ў выкарыстаньні рэсурсаў акупаваных усходніх земляў.
Аднак Гітлер паразу пад Масквой успрыняў як часовую няўдачу, ён разьлічваў улетку 1942 г. на новы, пераможны наступ і таму не пагадзіўся з пададзенымі меркаваньнямі. 14.12.1941 г. ён паведаміў Розэнбэргу, што лічыць немэтазгодным ужо цяпер заклікаць іншыя народы да супрацоўніцтва, бо ў будучыні гэта дало б ім падставы для высоўваньня адпаведных прэтэнзій. Такія погляды Гітлера грунтаваліся па перакананьні ў расавай перавазе над усходнімі пародамі — за іх кошт Нямеччына павінна была пашырыць сваю жыцьцёвую прастору. Пачатковыя ваенныя посьпехі і акупацыя вялікіх земляў СССР умацоўвалі гэтыя намеры і распальвалі захопніцкія жаданьні да нечуваных памераў. Ужо з восені 1941 г. Гітлер пачаў усё часьцей разважаць пра будучае нямецкае панаваньне на ўсходніх землях, найбольш поўна ён выказаўся на гэты конт вясною 1942 г. Гэтыя выказваньні, т. зв. Tischgesprache — размовы за гарбатаю, мелі па праўдзе неафіцыйны характар, аднак у пэўнай ступені пралівалі сьвятло на паводзіны выканаўчага апарату. Яны вяліся вакол наступных прынцыповых пытаньняў:
1. Мэтаю нямецкай палітыкі на ўсходніх акупаваных савецкіх землях павінна быць іх гаспадарчае выкарыстаньне. Трэба пастарацца выцягнуць з гэтых раёнаў усё, што толькі ўдасца. Зацікаўленасьць насельніцтва ў паставах сельгаспрадукцыі і працоўнай сілы для шахтаў і прамысловасьці Райху павінна стымулявацца паставамі вырабаў нямецкай прамысловасьці — іх продаж павінен весьціся ў адпаведнасьці з патрэбамі мясцовага жыхарства.
2. Галоўны прынцып нямецкага панаваньня на гэтай тэрыторыі — поўнае задавальненьне жаданьняў насельніцтва ў галіне індывідуальных свабод і пры гэтым — пазьбяганьне стварэньня якіх-небудзь мясцовых дзяржаўных структур. Найвышэйшая ступень улады, якая можа быць даступнай для тутэйшых жыхароў, — гэта валасная ўправа. Даверыць ім уладу вышэйшага ўзроўню — значыць стварыць магчымасьць аб’яднаньня воласьцяў у буйнейшыя адміністрацыйныя адзінкі, а гэта магло б быць выкарыстана супраць інтарэсаў Райху. Натуральна, належыць забараніць стварэньне на акупаваных землях любых нацыянальных арганізацый. Задачаю нямецкіх камісараў у гэтай галіне ёсьць выключна нагляд і кіраваньне гаспадаркай.
3. На ўсёй акупаванай савецкай тэрыторыі парадак і бясьпеку павінны ўтрымліваць нямецкія сілы. Стварэньне ўзброеных сілаў заваяваных народаў было б вялізарным нонсэнсам: як вучыць гісторыя — гэта conditio sine qua nоn[91] упадку пануючых нацыяў.
4. Мясцовая насельніцтва наляжыць утрымліваць на як мага ніжэйшым узроўні культуры. Школы дапушчальныя толькі на пачатковым узроўні, пры гэтым ня трэба ўводзіць абавязковага школьнага навучаньня. Уменьне чытаць і пісаць — увогуле шкоднае, бо дае магчымасьць больш сьветлым галовам спазнаваць гісторыю, а значыць, даходзіць і да палітычнага мысьленьня, якое магло б сваім вастрыём павярнуцца супраць Нямеччыны. Таму лепей у кожнай вёсцы паставіць рэпрадуктары і перадаваць навіны, пацешлівыя праграмы і вясёлую музыку, чым прывучаць насельніцтва да самастойнага навуковага і палітычнага мысьленьня. Адначасова трэба імкнуцца да дэзынтэграцыі грамадзтва, напрыклад, у галіне рэлігіі пажадана было б у кожнай вёсцы мець асобную сэкту.
5. Трэба імкнуцца да абмежаваньня вялікага натуральнага прыросту мясцовага насельніцтва. Дзеля гэтага трэба наладзіць шырокі продаж процізачаткавых сродкаў і дазволіць перарываньне цяжарнасьці. За рэдкім выняткам нямецкім лекарам неабходна пазьбягаць аказваньня мэдыцынскай дапамогі мясцовым жыхарам. Ня варта займацца прафіляктычным прышчэпліваньнем і праводзіць дэзынфекцыю сярод гэтых людзей.
Згодна з такімі тэзамі Гітлера, Гімлер і плянавікі СС старанна ўзяліся за праект германізацыі ўсходніх земляў: меркавалася «ачысьціць» гэтыя землі ад часткі насельніцтва, а астатнюю, расава прыгодную яго частку, анямечыць. Гэты праект атрымаў назву «Генэральны плян Ост» (ГПО) і быў складзены не пазьней за вясну 1942 г. у Галоўнай управе бясьпекі Райху. У ім прадугледжвалася высяленьне ў Сібір больш за 30 млн. прыбалтаў і славян, у прыватнасьці, 65 % заходніх украінцаў і 75 % беларусаў.[92]
Аднак гэты праект не знайшоў сур’ёзнага водгуку ў ведамстве СС па плянаваньні ўзмацненьня Нямеччыны. У чэрвені 1942 г. яго шэф, прафэсар Конрад Мэер-Гетлінг, прапанаваў Гімлеру новы, значна больш сьціплы варыянт ГПО, дзе прадугледжвалася, між іншым, стварэньне 36 калянізацыйных базаў, зь іх 14 — у Генэральным губэрнатарстве, 8 — на Украіне і 14 — у Остляндзе, разьмешчаных уздоўж чыгуначных ліній, што вялі з Кёнігсбэргу і Вільні да Ленінграду і зь Нямеччыны ў Крым. Беларусь пры гэтым абміналася. Праект не знайшоў у Гімлера падтрымкі. Ён дамагаўся, каб у ГПО было заплянавана поўнае анямечаньне Эстоніі, Латвіі і Генэральнага губэрнатарства за дваццацігадовы тэрмін. Гімлер прадбачыў пэўныя ўскладненьні ў Літве, а пра Беларусь і Украіну ўвогуле не згадаў. Таму Мэер-Гетлінг заняўся распрацоўкай наступнага варыянту ГПО з улікам указаньняў Гімлера і сядзеў над ім аж да лютага 1943 г.
Гітлер імкнуўся да абсалютнай улады на ўсходзе, ён лічыў, што апрача немцаў ні адна нацыя ня мае там права на зброю. Аднак Вэрмахт і Гімлер спачатку рознымі спосабамі абміналі гэтую забарону, пазьней жа і сам Гітлер зьмяніў свае погляды. Акрамя ўкраінскіх, беларускіх і літоўскіх дывэрсійных атрадаў, створаных Абвэрам увесну 1941 г., пра гэта сьведчыла і зброя, якую ў першыя дні вайны немцы скідалі з самалётаў для літоўскіх паўстанцаў.[93] Крыху пазьней на ўсіх акупаваных усходніх тэрыторыях была арганізавана дапаможная паліцыя, а ў Прыбалтыцы і на Украіне — паліцыйныя батальёны, якія мелі ўсе прыкметы вайсковых фармаваньняў. У канцы 1941 г. Гітлер пагадзіўся на стварэньне казацкіх, грузінскіх, армянскіх, туркестанскіх і каўкаскіх мусульманскіх легіёнаў, якія Вэрмахт фармаваў з савецкіх ваеннапалонных. У сярэдзіне 1942 г. пад эгідай СС распачалося стварэньне эстонскіх і латыскіх легіёнаў.
Пасьля паразы пад Масквой і вялікіх людзкіх стратаў у баях на ўсходзе камандаваньне Вэрмахту з большай настойлівасьцю пачало дамагацца стварэньня буйных славянскіх вайсковых фармаваньняў. У студзені 1942 г. фэльдмаршал Райхэнаў прэзэнтаваў Гітлеру праект фармаваньня ўкраінскіх і беларускіх дывізій, але гэтая прапанова не прайшла. Затое Гітлер дазволіў выкарыстоўваць савецкіх ваеннапалонных у т. зв. добраахвотных дапаможных атрадах («Hiwi»). Самыя першыя зь іх узьніклі ў тыле групы армій «Цэнтар» — ува Ўсходняй Беларусі (між іншым, батальёны «Дняпро», «Бярэзіна», «Прыпяць», «Асынторф»). Яны не прымалі ўдзелу ў франтавых баях, але выконвалі гаспадарчыя заданьні, вялі ахову і вартаўніцтва, а зь цягам часу іх сталі выкарыстоўваць у барацьбе з савецкімі партызанамі. Гэтыя фармаваньні — т. зв. Osttruppen — складаліся з былых чырвонаармейцаў рознай нацыянальнасьці, таму ня мелі акрэсьленага нацыянальнага характару, аднак пазьней некаторыя зь іх прысвоілі сабе неафіцыйныя назвы: «Русская освободительная армия» (РОА), «Русская национальная народная армия» (РННА) і інш. Чарговай саступкай Гітлера была дырэктыва Галоўнага камандаваньня Вэрмахту № 46 ад 18.8.1942 г., якая давала дазвол на стварэньне мясцовых фармаваньняў супраць партызан пад эгідай СС.
91
Абавязковая ўмова.
92
Гэты праект не захаваўся. Мы можам толькі меркаваць пра яго прынцыповыя палажэньні, абапіраючыся на крытычныя заўвагі Эргарда Вэтцэля з Rassenpolitischesamt, зьмешчаныя ў яго мэмарыяле «Stellungnahme und Gedanken zum Generalplan Ost des Reichsfuhrers SS» ад 22.4.1942.
«Генэральны плян Ост» знойдзены у 2009 годзе. — Polochanin72
93
На другі дзень вайны, 23.6.1941, я стаў выпадковым сьведкам таго, як самалёты Люфтвафэ скідвалі зброю для літоўскіх партызанаў. Справа дзеялася пры дарозе, паблізу гасьцінца, што вёў зь мястэчка Дукшты Сьвянцянскага павету ў вёску Гіруцішкі. На невысокім узгорку былі адпаведна раскладзеныя і ўмацаваныя каменьнямі вялікія сувоі белага палатна, якія паслужылі за ўмоўны знак.