Страница 72 из 83
1920-ci iln aprel ayının 27-də AXC XI ordunun süngülərinə arxalanan bolşeviklər tərəfindən devrildi. Aprel ayının 28-də Azərbaycan K(b)P MK yeni yaradılmış Azərbaycan İnqilab Komitəsini respublikanın yeni ali siyasi hakimiyyət orqanı elan etdi. Azərbaycan İnqilab Komitəsi xalqa olan ilk müraciətində elan etmişdir ki, XI orduya qarşı silahlı müqavimət göstərəcəyi taqdirdə terrora əl atacaqdır (35, s.11-13). Aprel ayının 27 –si gecə saat 12.55-də III “Beynəlmiləl” zirehli qatarı Samur çayı körpüsündən keçəcək iki saatlıq qanlı döyüş nəticəsidə Yalama stansiyasını ələ keçirdi. Xudat və Xaçmaz dəmir yol stansiyalarında Azərbaycan Milli Ordusu XI ordunun zirehli qatarlarının Bakıya doğru irəliləməsini dayandırmağa çalışdılar. Aprelin 27-də Quba-Xaçmaz bölgəsini ələ keçirən XI ordunun yeddinci süvari diviziyası (1, s.522), aprel ayının 30-da Şamaxıya daxil oldular, Səlyanı ələ keçirdilər (36, s.24-25).
Mayın 1-də Volqa-Xəzər Hərbi Donanmasının gəmiləri Bakı limanına daxil oldu. May ayının 3-Lənkarana, 4-də Astaraya hərbi dəniz desantı çıxarıldı (37, s.197).
İşğaldan sonra Azərbaycan xalqının olduqca ağır günləri başladı. AXC-nin rəhbər işçilərinə qarşı terror və cəza tədbirləri gücləndi. Azərbaycan Milli Ordusunun Qarabağ və Gəncədə XI Ordusunun işğalına qarşı başlanmış üsyanı amansızlıqla yatırıldı. Azərbaycan Milli Ordusunun 12 generalı, 27 polkovniki və podpolkovniki, 46 kapitanı və ştabs kapitanı, poruçik, podporuçik, 146 praprosik, 266 nəfər başqa hərbi işçiləri qüllələnmişlər. 1920-ci il aprel ayının 28-dən 1921-ci ilin avqustuna kimi Azərbaycanda 48 min insan qırmızı terrorun qurbanı olmuşlar (38, s.188).
Azərbaycanın türk müsəlman əhalisi Şura hökumətinin bu anti Azərbaycan siyasətindən qəzəblənərək üsyan edəcəkləri ilə bolşevikləri hədələyirdilər. M.Ə.Rəslzadə Azərbaycanın 1920-ciil işğalı dövrünü dəqiq anlayaraq yazmışdır ki, “İstiladan bir ay sonra artıq bütün Azərbaycan məmləkətinin müdhiş bir istilaya məruz qaldığını acı bir surətdə dərk etmişdir...Xalq təkamül etmədi. Üsyan etdi” (19, s.69-70).
XI ordunun terrora arxalanan qarətçi işğalı nəticəsində hiddətlənmiş Azərbaycan xalqının üsyanı nəticəsində Tərtərdə XI Ordunu bir alayı məhv olundu. Ağdamda yenə olduqca böyük itki verdilər. Bolşeviklərə qarşı Qarabağdan sonra Şəki, Zaqatala, Quba, Lənkəranda güclü xalq üsyanları oldu. Bu üsyanları XI ordunun hərbi hissələri dəfələrlə çətinliklə yatırdılar. Lənkəran bölgəsində baş vermiş üsyan aylarla davam edir və XI ordunun hücumlarına məruz qalırdı (13, s.107). Nəticədə Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin müstəqillik illərində əldə etdiyi nailiyyətlər vəhşi bolşevik ordusu tərəfindən məhv edilirdi.
Ədəbiyyat
Azərbaycan tarixi. Yeddi cilddə. Y cild (1900-1920-ci illər) Bakı, Elm - 2001-672 səh.
Жвания Г. Великий Октябрь и победа Советской власти в Грузии. Тбилиси, 1987. Саблота Сокартвело, 319 стр.
ARPİİSSA, f.276, siy.7, iş 212, v.1.
ARPİİSSA, f.276, siy.2, iş 20, v.44.
ARPİİSSA, f.276, siy.2, iş 22, v.74.
Azərbaycan Demokratik Respublikası (tarix, ictimai-siyasi və mədəni həyat). Bakı, 1998. Azərnəşr, 191 səh.
Шаумьян С.Г. Избранные произведения, в 2-х томах. Изd. 2., Ваку, Политиздат, 1978. 463 стр.
Fövqəladə Təhqiqat Komissiyasının sədri Ələkbər bəy Xasməmmədovun Ədliyyə nazirinə məruzəsi. “Xalq qəzeti”, 16 mart 2001-ci il.
İbrahimov Z.İ. Sosialist inqilabi uğrunda Azərbaycan zəhmətkeşlərinin mübarizəsi. Bakı, 1957. Azərnəşr, 585 səh.
ARDA. f.106, siy.1, iş.108, v.7.
ARDA, f. 1016, siy.1, iş.95, v.5-8.
Rəsulzadə M.Ə. “Azərbaycan Cümhuriyyəti”. Bakı, “Elm” nəşriyyatı, 2015.- 152 s.
Qarabağ Azadlıq Təşkilatı. “Qarabağ dünən, bu gün və sabah” 10-cu elmi əməli konfransın materialları toplusu.-Bakı, 2011.- 264 s.
ARDA, f. 894, siy. 2, iş 88. v.1.
Лудшувейт Е.Ф. Турция в годы первой мировой войны. М., 1966. Изд. Московского Ун.-та. 386 стр.
“Xalq qəzeti”, 10-11 dekabr 2003-cü il.
Rəcəbli Q.Ə. Azərbaycan tarixi, “Elm və təhsil”, 2013.- 544 s.
ARDA, 1970, siy. 1, iş 65, v. 76.
Rəsulzadə M.Ə. Azərbaycan Cümhuriyyəti. Bakı, 1990. “Elm”, 112 səh.
ARPİİSSA, f.277, siy.2, iş 18, v.1.
Томсон Г. Вакинская восполнения 1914-1921 года. Ваку: “QHT nəşriyyatı”. 2011. 102 s.
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti... Parlament, 1 cild. Bakı, Azərnəşr, 1998, 976 səh.
Азербайджанская Демократическая Республика…(1918-1920 гг.) Парламент. стенографический отчет. Баку, Азербайджан, 1998, 991 стр.
Azərbaycan SSR EA-nın Xəbərləri. Tarix, fəlsəfə və hüquq seriysı, №1, 1991-ci il.
Гусейнов А.А., Синицын В.М. Сражающийся Мугань. Ваку. 1979. Азернешр, 83 стр.
Ибрагимов Б.Г. Жизнь, отданная народу. Ваку, (Б.И.), 1989. 63 стр.
Əlizadə N. Lənkəran qəzası zəhmətkeşlərinin Sovet hakimiyyətinin qələbəsi və möhkəmləndirilməsi uğrunda mübariəsi tarixindən. Bakı, 1963. Azərnəşr, 111 səh.
Токаржевский E.A. Из истории нестранной интервенции и гражданской войны в Азербайджане, Ваку, Изд.-во АН. 1957, 332 стр.
История Азербайджана. т.III, I ч., Ваку, Азернешр, 1963. 548 стр.
“Azərbaycan ” qəzeti, 30 iyul, 1 c., 1919-cu il.
Авалов З. Независимось Грузии в международной политике. Париж, (б.и.), 1924. 318 стр.
Директивы Главного командования фронтов Красной Армии. (1917-1922 гг.), Сб. док. в IY, т.III. М., Воен.издат. 1974. 788 cтр.
Nəsibzadə N. Azərbaycan Demokratik Respublikası. Bakı, Elm. 1990, 94 s.
Дарабади П. Военные проблем политической истории Азербайджана в начале XX века. Ваку, 1991. Элм. 203 стр.
Декреты Азревнома. Ваку, Азернешр, 1988, 519 стр.
İbişov F. Azərbaycan kəndində sosial iqtisadi proseslər (1920-1930). Bakı, Mütərcim. 1996, 168 s.
Qarabağ Azadlıq Təşkilatı. “Qarabağ dünən, bu gün, sabah” 14-cü elmi-əməli konfransın materialları. Bakı, 2015. 224 s.
Qarabağ Azadlıq Təşkilatı. “Qarabağ dünən, bu gün, sabah” 4-cü Ümumrespublika elmi-əməli konfransın materialları. Bakı, 2005. 232 s.
Т.А.Гасанов
Резюме
Политическая ситуация на Каспийской прибрежной территории Азербайджана (1919-1920-е годы)
В статье широко исследуются политические события, произошедшие на азербайджанских прибрежных территориях Каспия, освещённых в материалах архивных документов, исторической литературы и периодической печати. Братская помощь Кавказской Тюркской Исламской Армии выступающей против большевистское - дашнакского зверства Бакинской Коммуны обоснована полноценный фактами - Батумское и Мудуросское договоры, признанные де-факто Азербайджанской Демократической Республики Парижской мирной конференцией, после оккупации Азербайджана большевистской Российской XI Армией, последующие восстания местного тюркско-мусульманского населения – всё это исследуется основании обширных фактических материалов.
T .A. Hasanov
The political situation in the Caspian Sea territory of Azerbaijan
(1918-1920 years)
Summary
In the article, on the basis of archival documents, historical literature and periodicals political events that took place in Azerbaijan's Caspian Sea coasts has been widely studied. Based on the solid facts the Caucasian Islamic Army’s fraternal help against the brutality of Baku Commune’s bolsevik-Dashnak is illuminated.
Batum and Mudros agreements, de facto recognition of the People’s Republic of Azerbaijan in Paris peace conference, rebels of the local Muslim population after the occupation of Azerbaijan by XI Army of Bolshevik Russia is extensively investigated with the actual materials.
Yasəmən Qaraqoyunlu
Qarabagın işgaldan azad edilmə siyasətində Azərbaycanın buraxdıgı səhvlər
Fikrimcə Azərbaycan yalnız Ermənistanla müharibədə yox, həm də müharibənin nəticələrinin aradan qaldırılması yönümündə aparılan beynəlxalq danışıqlarda məglub olmuşdur. Beləki, biz beynəlxalq diplomatik danışıqlarda problemin qoyuluş fəlsəfəsində və təqdim edilmə formatında məglub olmuşuq.