Страница 23 из 83
Gence`nin Zegem nahiyesinde tahriklere kapılan bir grup büyük çiftlik sahibi Zülgaderri ailesinden Allahyar Beyi daha sonra toprak iddiasında bulunması muhtemel birkaç aile ferdi ile birlikte öldürmüşler, mallarını yağma etmişler, konaklarını yakmışlardı. Bu olayın haberi Gence`ye ulaştığında büyük üzüntüye sebep olmuştu. Bu kabil olayların yayılması hatta şehrin yağmalanması ihtimali düşünülerek Müsavat ve İttihad partileri tarafından biri molla ve tüccardan diğeri öğretmen ve sair münevverlerden iki heyet teşkil edilerek Zegem`e ve civar köylere gönderilmişti. Bu heyetlerin ahaliye nasihatları üzerine olaylar yatışmış kardeş kanının akması önlenmişti[56]4.
Rus Alayının Gence`den Çıkarılması
Gence`de bulunan 218. ve 219. Rus ihtiyat alayları Ermenilerle anlaşıp bir Askeri Mümessillik (Soldatski Deputat) kurmuşlardı. Türkleri tazyik ederek Gence`ye hakim olmak istiyorlarsa da bu konuda bir teşebbüste bulunamıyorlardı.
Türkiye cephesindeki Rus ordusunun çözülmeye başlamasından sonra trenler dolusu disiplinsiz Rus askerinin Gence üzerinden Bakü`ye ve Rusya`ya doğru akıp gitmeye başlaması Azerbaycan Türkleri arasında huzursuzluk yarattı. Bunlar arasında Ermeniler tarafından Türkler aleyhine başlatılan propaganda Milli Komite`yi endişelendiriyordu.
Aralık 1917`de cepheden dönen bir Kozak alayının Gence`ye gelip kışlaya yerleşmesinden cesaret almış olan Rus askerleri taşkınlık yapmışlardı. Çıkan olaylarda halktan ve Rus askerlerinden ölenler olmuştu. Olayların büyümesini önlemek için Belediye Başkanı Halil Bey, şehirdeki Rus askeri temsilcilerini, Milli Komite mensuplarını ve Kozak Alayı komutanı albayı olağanüstü toplantıya çağırmıştı. Hararetli ve sert tartışmalar sonunda Rus askerlerinin temsilcisi Andreyef`in: “Söyleyeceklerim bir Rus askerinin son ve kat`i sözüdür. Yarından itibaren sokaklarda görülecek her silahlı sivilin silahı elinden alınacak ve kendisi cezalandırılacaktır” demesi Milli Komite Başkanı Nasip Beyi, sinirlendirmiş ve o da “Ben de size Türk halkının kararını ilan ediyorum. Yarından itibaren Gence sokaklarında silahlı olarak görülecek her Rus askerinin silahı elinden olunacaktır” cevabını vermişti. Kozak Alayı komutanı Rusları desteklemediği gibi bir kısım silah ve mühimmatı Milli Komite`ye teslim ederek askerlerinin olaylara katılmasına meydan vermemek için ertesi sabah erkenden Gence`yi terk etmişti. O gün şehirde yakalanan 60 silahlı Rus askerinin silahları alınmış ve şehirle istasyon arasında cadde üzerinde bulunan Ümit Pamuk Fabrikasında hapsedilmişlerdi. Silahsız olanlara ice dokunulmamıştı. Halk bütün gün silahlı dolaştığı halde Rus alayı her hangi bir harekette bulunmamıştı.
Müslüman Milli Şurası`nın talebiyle 14 Aralık 1917`de Kafkas Cephesi Genel Komutanlığından, Rus alayının silahların alınması ve bütün askeri donanımın kurulmakta olan Tatar alayına verilmesi emri geldi. Bu emir, yerel komutan General Midivani tarafından uygulanmak istenmemişse de Müslüman Milli Şurası emri zorla uyguladı. 17 Aralık 1917`de şehrin Türk mahallelerinde bulunan dört kışla sabah erkenden halk kuvvetleri tarafından sarılmış ve Milli Komite üyesi dört kişi gidip silahları teslim almıştı. Askerler istasyondan trene bindirilerek Bakü üzerinden Rusya`ya gönderildiler.
Böylece, Menşeviklerin Tiflis`te Bolşevik kuvvetlerin askeri malzemesini almasından bir ay sonra Gence`deki Müslümanlar da Gence`deki Bolşevik yanlısı Rus garnizonunu silahsızlandırmış ve dağıtmıştı. Artıq Gence`de Rus askeri kalmamış ve Milli Komite her şeye hakim olmuştu. Şehirde polis kazalarda ise jandarma teşkilatı Milli Komitenin emrindeydi. Azınlık Rus ve Ermenilerin hayatları da emniyete alınmıştı[57]5.
1918. Mayis`te Güney Kafkasya`da üç yeni devlet ortaya çıktı. Gürcüstan`ın başkendi Tiflis, Ermenistan`ın başkendi Erivan ve Azerbaycan`ın başkeni Bakü olacaktı. Fakat Bakü şehri bolşeviklerin elinde bulunuyordu. Bundan dolayı “Mustakil Azerbaycan”ın başkenti geçici olarak Gence oldu.
1918. Mayis`te Güney Kafkasya`da üç yeni devlet ortaya çıktı. Gürcüstan`ın başkendi Tiflis, Ermenistan`ın başkendi Erivan ve Azerbaycan`ın başkeni Bakü olacaktı. Fakat Bakü şehri bolşeviklerin elinde bulunuyordu. Bundan dolayı “Mustakil Azerbaycan”ın başkenti geçici olarak Gence oldu.
Bake şehrini işgaldan azat etmek için Osmanlı Devleti`nin Harbiye naziri ve Başkomutan Vekili Enver Paşa`dan 22 Mart 1918 tarihli talimatla Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa, hiç vait kaybetmeden yola çıkmış ve yanındaki 20 kadar subayla beraber 25 mart 1918`de Musul`a varmıştır. Pesva, Savucbulak, Tebriz ve Alacuca yoluyla Azerbaycan`ın Zengezur bölgesine varmıştır. Bu sırada Azerbaycan zor anlar yaşıyordu. Türkiye cephesinden çekilen Rus birlikleri yerlerini silah ve cephaneleriyle Ermeni ve Gürcülere terk etmişlerdi. Yalnız Gence batısında bulunan Zeyem mıntıkası Türk köyleri ve Gence ahalisi silahlanmıştı. Bunların silahları Şemkir`de demiryolunu keserek cepheden çekilmekte olan birkaç rus alayından zorla alınmıştı. Karabağ ve Gence civarında müslümanlar oldukca kuvvetli bulunduklarından ermenilere karşı güçlü mükavimet ediyorlardı.
Kafkas İslam Ordusu Azerbaycan Türkleri ile beraber 15 Eylül 1918 saat 09:00`da Bakü`ye girmeye muvaffak olan Fehmi bey komutasındaki, 56.Piyade Alayı övgüye deger kahramanlık göstermiştir. Aylardan beri devam eden kanlı ve çetin müharebelerin son kısmını teşkil eden 36 saatlık şiddetli muharebeden sonra Baü zabt edildi. Şark Orduları Grubu Komutanı Halil Paşa ile Kafkas İslam Ordusu Komutanı Nuri Paşa, 16 Eylül 1918 saat 10:00.da Bakü`ye girmeden evvel kahraman 5.Kafkas ve 15.Piyade Tümenlerini denetlediler ve tümenler bir geçit resmi yaptılar.
Havva Məmmədova
Qarabağ General Qubernatorluğunun erməni təcavüzünə qarşı mübarizəsi
(Xosrov bəy Sultanovun 15-16-17 fevral müşavirəsi)
Azərbaycan Xalq Cümhuriyyəti dövründə dövlət və hökumət orqanlarının fəaliyyətində ölkənin ərazi bütövlüyünün qorunması mühüm yer tutmuşdur. Həm şimaldan, həmdə Ermənistandan güclənməkdə olan təhlükə ilə bağlı olaraq dövlətin kifayət qədər möhkəmlənmədiyi və iqtisadiyyyatın hələdə geniş inkişafa malik olmadığı bir şəraitdə ölkənin ərazi bütövlüyünə qarşı yaranmış təhlükənin aradan qaldırılması asan olmasa da, bu istiqamətdə xeyli işlər görülmüşdür. Qarabağda və Ermənistanla sərhəd bölgələrdə baş verən qırğınların qarşısını almaq üçün tədbirlər həyata keçirilirdi. Azərbaycan dövləti Qarabağda olan hərbi qüvvələri möhkəmləndirməklə yanaşı, həm də bu bölgədə Azərbaycanın səlahiyyətlərinin qorunmasına yönəldilmiş daxili və xarıcı siyasət aparırdı.
1918-1920-ci illərdə Qarabağda erməni təcavüzünə qarşı Cümhuriyyət orqanlarının apardığı mübarızə Azərbaycan tarıxının ən yeni dövrünün maraqlı səhifələrindən birini təşkil edir.Azərbaycanın ərazi bütövlüyünün qorunub saxlanmasında, Qarabağda erməni separatizmin ləğv edilməsində Azərbaycan xalqının görkəmli şəxsiyyətlərindən biri, cəsur sərklərdə Xosrov bəy Sultanovun böyük xidmətləri olmuşdur.
Xosrov bəy Sultanov haqqında çox yazılıb, çox danışılıb, tədqiqat obyekti kimi araşdırılıb. Keçmə-keşli bir həyat yaşamışdır.Lakin onun faəliyyəti və qəhrəmanlığı haqqında nə qədər danışılsada, hesab edirəm ki, bu səpkidə mövzuları davam etdirməyə ehtiyac vardır.
Məqsəd 1918-ci ildə Azərbaycan öz müstəqilliyininə nail olduğu bir zamanda, Xosrov bəy Sultanovun həyat və faliyyəti, onun yaşadığı keçmə-keşli həyatı, xalq arasındakı nüfuzu, Qarabağda erməni qırğınlarının qarşısını almaq üçün, onun Qarabağın general Qubernatoru kimi fəaliyyətə başlaması haqqında söz açıb bu günki gəncliyimizə catdırmaqdır.
Xosrov bəy Sultanov 1879-cu il may ayının 10-da Zəngəzur qəzasının Hacısamlı nahiyəsinin Kürdhacı (Qasımuşağı obasında) kəndində (indiki Laçın rayonu) dünyaya göz açmışdır. Gəncə gimnaziyasını bitirdikdən sonra Odessada ali tibb təhsili almışdır.1918 -ci ilin 28 mayında Tiflisdə Azərbaycan Milli Şurası adından Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətinin Azərbaycan elan edilməsi Bəya