Зорка

Ён сеў побач, паклаў сваю белую, прамытую тысячу разоў карболкай, сулемой, спірытусам руку на сынава калена, па-хлапечаму вострае, і ўжо са звычайнай усмешкай дабрадушнага таўсцяка сказаў:

- У вёску, у калгас... Ведаеш, Толя, у мяне ёсць прыяцель... Сяргей Карпавіч...

- Доктар?

- Не-е! Дзіўна! І дзед і бацька - хірургі, а сын баіцца медыцыны! Ён - аграном! Ён такі вельмі цікавы і вельмі сардэчны чалавек. Ён хацеў пазнаёміцца з табой. Едзь да яго. Ён запрашаў і мяне, але я, ты ведаеш...

Толя не супярэчыў, і праз два дні грузавік давёз яго ў вялікі прыгарадны саўгас.

IV

У кватэры Сяргея Карпавіча яшчэ «не скончыўся ваенны перыяд», як ён сам казаў тым, хто ўпершыню наведваў яго. На стале, побач з прымусам, ляжалі брашуркі аб севазваротах, раскрыты пачак табакі і люлька з попелам, хлеб і стамеска. Прыблізна такі ж «нацюрморт» уяўляла сабой і канапа - тут разам з вопраткай месціўся патранташ, жмут газет, недаплеценая рыбалоўная сетка. Згартаючы ўсё гэта на падлогу, Сяргей Карпавіч з роблена-іранічнай усмешкай казаў да госця:

- З усім, што вам будзе замінаць, паступайце гэтак жа. Кнігі - на паліцы, харчы - у століку, палуднаваць пойдзем у сталоўку, я па вас прыйду. Шкада, што не прыехаў прафесар, мы б разам схадзілі на паляванне. Хаця яшчэ і не пара, але... - Яго круглыя чорныя вочы бліснулі таямніча-змоўна. - Адным словам, гаспадарце! А я пабягу ў поле!

Толя хацеў папрасіцца ісці з ім, але палічыў гэта нетактоўным і астаўся адзін сярод параскіданых, кінутых абы-як рэчаў. У акно ён бачыў, як аграном - высокі сухі чалавек з срабрыстымі валасамі, з рудым ад сонца тварам і чорнымі незвычайна круглымі вачыма - лёгка ўскочыў на маленькага канька з даўгім хвастом. «Расінант! - падумаў Толя. - У бацькі заўсёды знаёмыя - альбо дактары, альбо аграномы, альбо тыя, над якімі рабіліся «любімыя» аперацыі». Кніг было дзесяткі чатыры, сярод іх некалькі нумароў часопіса «Навука і жыццё», найбольш падыходзячае з усяго для Толі. Ён узяў іх, спачатку прыстроіўся на канапе, але чытаць неяк не надта ахвоцілася. Ён яшчэ раз агледзеўся.

Дзверы ў суседні пакой былі прычынены, у шчыліну пад імі біла святло - сонца якраз свяціла ў вокны таго пакоя. «Там, мусіць, асабісты пакой рыцара». Дапытлівасць узяла сваё, і ён асцярожна прыадчыніў дзверы.

Нельга было не здзівіцца таму, што ён убачыў. Узорны парадак панаваў у гэтым пакоі. Толя нібы пераступіў мяжу паміж двума побытамі. На белых даўгіх сталах стаялі банкі з нейкай вадкасцю, на пірамідках, у скрынях, зелянелі шэрагі раслін. Некалькі мікраскопаў, лупы, акуляры. Цікава было і тое, што ў шмат якіх банках стаялі свежыя галінкі, - тут былі чаромха, клён, каліна... Гараджаніну, яму цяжка было ўспомніць усе назвы раслін, шмат якія з іх ён бачыў толькі ў школьным гербарыі ды батанічным атласе. Уся лабараторыя была напоўнена яркім сонцам, якое, адлюстроўваючыся ў шкле і вадкасцях, драбілася на безліч вясёлак - пабеленыя сцены былі затканы варухлівымі спектрамі. Толя чамусьці ўспомніў, як аднаго разу, прыйшоўшы ў клініку да бацькі, у скрынцы, аббітай аксамітам, ён убачыў набор нейкіх інструментаў - аднолькавыя па форме, яны павялічваліся паступова ў памеры. Бацька правёў па іх пальцам, і яны выдалі дзіўна-суладную музычную гаму. «От і ксілафон!» - сказаў, смеючыся, бацька.

- Хітры гэты Карпавіч! - уголас падумаў Толя, стоячы пасярод пакоя. - А гэта што? - на сцяне віселі фатаграфіі - усё больш ваенныя, многа маладых. А вот і нейкі танкіст. Вельмі падобны да агранома. Мусіць, яго сын. Потым Толеву ўвагу прыцягнула прасціна, якой завешаны кут. Ён зазірнуў і за яе. На «плечыках» вісеў адпрасаваны кіцель, і з яго бліснула на Толю Залатая Зорка. - Ну, ясна!.. Сын... Герой Савецкага Саюза, загінуў у вайне... і гэта ўсё, што засталося ад яго бацьку...

І Толю зрабілася сорамна, што ён без дазволу залез у чужы інтымны свет, быццам убачыў забароненае. Густа пачырванеўшы, ён прычыніў дзверы і вярнуўся на канапу да часопісаў. Змест іх якраз не вельмі зацікавіў Толю - усё больш артыкулаў на біялагічныя тэмы, у гэтых нумарах якраз было мала матэрыялаў па ваеннай тэхніцы, якой ён пераважна цікавіўся. Ён спыніў увагу на артыкуле Коза-Палянскага, зацікавіўшыся прозвішчам вучонага і тлустымі рыскамі чырвонага алоўка, якім быў скрозь пакрэслены артыкул.

У артыкуле апавядалася пра тое, як прафесар Токін выпадкова адкрыў цікавую з'яву. Паставіўшы галінку чаромхі ў шклянку з вадой, населенай рознымі мікраарганізмамі, ён убачыў, што гэтыя маленькія істоты кінуліся ад галінкі, замітусіліся, а потым пачалі гінуць... Разам з галінкай чаромхі ў свет мікраарганізмаў прыйшла невідочная небяспека, смерць.

- Што вас так зацікавіла, мой мілы госць? - прагрымеў над ім голас Сяргея Карпавіча.

- Фітанцыды! - механічна адказаў Толя, адрываючыся ад цікавага артыкула, якім ён захапіўся.

- Цікава?

Сяргей Карпавіч выскраб з люлькі попел, начыніў яе свежым тытунём і закурыў. Уся яго вялікая даўгая постаць была як бы прасякнута пылам і сонцам, потам і пахам поля. Ён зірнуў на ручны гадзіннік.

- Папалуднаваць мы яшчэ паспеем. Калі хочаце, я вам пакажу тое, пра што апавядае Коза-Палянскі.

Яны апынуліся ў тым пакоі, які кагадзе аглядаў Толя. Аграном прапанаваў разгледзець праз адмыслова сканструяваны мікраскоп ваду ў адной з банак. Толя прысунуўся вачыма да акуляра, і дзіўны свет мікраарганізмаў адкрыўся перад ім. У мутнаватай вадзе ён убачыў сотні разнастайных пачвар - жывыя коскі, разнастайнай велічыні кольцы, як бы населеныя на рухавую намітку; жывёлін, падобных да марскіх зорак; нейкія рухавыя камочкі... і ўсё гэта шалёна мітусілася ў вар'яцкім танцы. Быццам ажылі фігуры з геаметрыі Лабачэўскага.

- А цяпер мы апускаем галінку чаромхі, - гэта дапраўды быў не голас агранома Сяргея Карпавіча, а казачнага мага.

У полі зроку вырасла дрэва з залаціста-зеленаватай карой, толькі карэнне ў дрэве было адсечана. І праз хвіліну многія з пачвар, якія мітусіліся ў вадзе, сыпанулі ад дрэва, і вада зрабілася чыстай.

- Перасоўвайце акуляр і сачыце, што будзе рабіцца з ворагам! - Ён так і сказаў пра мікраарганізмы - вораг.

Многія з тых пачвар, якія нядаўна выказвалі такую жвавасць, пачалі заспакойвацца, рабіцца нерухомымі.

- Нехта іх знішчае. Хто ж гэты «нехта»?

Толя адарваў вочы ад цікавага відовішча. Ён ужо ведаў з артыкула - мікраарганізмы гінуць ад тых «абаронных газаў», якія «выпрацоўвае» галінка чаромхі.

- Чаму вы гэтым займаецеся? - нечакана для самога сябе запытаўся Толя і пачырванеў.

Аграном бліснуў на юнака круглымі вачыма.

- Люблю!..

Потым сеў побач на белую табурэтку, правёў вялікай асмужанай рукой па срабрыстых валасах і ціха, нібы прыслухоўваючыся да ўласнага голасу, сказаў:

- Адна думка, выказаная Коза-Палянскім, зацікавіла мяне... Хваробы раслін прыносяць нашай гаспадарцы вялікія страты... Расліны самі абараняюцца ад хвароб тымі невідочнымі газападобнымі, эфірнымі вяшчэствамі, якія яны «выпрацоўваюць», вылучаюць у паветра. Уявіце сабе, што чалавек вывучыў усе якасці гэтых «абаронных газаў», хоць бы ў тых раслін, якія мы ўзрошчваем у нашай гаспадарцы. Значыць, можна дасягнуць такога злучэння пасеваў, калі «абаронныя газы» адных раслін будуць абараняць іншыя расліны ад мікраарганізмаў, выклікаючых захворванні. Вось бульба, напрыклад, хварэе на фітафтору... Каноплі «выпрацоўваюць» такі «газ», які знішчае мікробы, выклікаючыя гэтую хваробу. Пасейце бульбу ў перамежку з каноплямі і вы гарантаваны, што бульба будзе здаровай. Цяпер... праблема пашыраецца. Вывучыце ўзаемную абарону раслін і вы прыйдзеце да выніку, што трэба змяніць сістэму пасеваў, севазварот, знайсці новыя камбінацыі культур. Перад вамі - рэвалюцыя ў сельскай гаспадарцы.

Жар яго вачэй і жар яго слоў захапілі Толю.

- Вы займаецеся гэтым як аматар?

Сяргей Карпавіч засмяяўся.

- Кожны аматар павінен быць даследчыкам і наадварот. Вы падумайце - чалавек будзе ў саюзе з раслінамі ў барацьбе супроць агульнага ворага. Вайна! Але... мы апознімся палуднаваць!