Зялёны Луг

— На бульбе.

Ну, значыць, управіліся добра! Штодня раён патрабаваў дакладных звестак аб ходзе сяўбы, дзяржава няспынна ажыццяўляла кантроль. Кожнае звяно вялікай гаспадаркі павінна было працаваць бесперабойна, бо краіне трэба было залечваць нанесеныя вайной раны. Тамашыха аж бралася варажыць — чыё проса будзе лепшае.

— Усё супраць іх. Сеялі ў снег — раз, у нядзелю рабілі — два, Агата з іх брыгады пайшла — тры!

І, прыступаючы да Тамаша, недаверліва папытвала:

— Хіба толькі ты лепшае насенне даў?

— Дай святы спакой! — адмахваўся Тамаш.

У праўленні задаваў тон Шаршэнь. Рахункавод і цесць старшыні, ён трымаўся тут гаспадаром, але без нораву прыслухоўваўся да мужчын, а сваю рахункавую гаспадарку вёў узорна — кожны меў магчымасць атрымаць даведку аб налічаных працаднях хутка і дакладна. Памеркаваўшы, ён дазволіў мужчынам узяць коней і засеяць свае прысядзібныя ўчасткі. Сам таксама аблюбаваў участак цаліны, узараў і засеяў бульбы. Калі Нічыпар спытаўся — каму? — Стафан ухіліўся ад простага адказу: па восені будзе відаць.

Тодар, вяртаючыся з мястэчка, куды ездзіў па пытаннях пенсіі, быў здзіўлены і цішынёй, якая панавала на полі. Няўжо ўправіліся? Цёплы майскі дзень, ужо невідочныя жаўрыкі звіняць у блакітным небе. Недаўменне яшчэ больш ахапіла, калі ўбачыў на сваім гародзе дзяўчат з брыгады Краўчанкі: яны супольна засявалі яго.

— Вядома, я магу толькі дзякаваць за дапамогу, але хіба ўжо ўправіліся ў калгасе? Сёння ж серада!

— Стафан усім дазволіў рабіць, — сказала Галя. — Ужо другі дзень на сябе робяць.

Тодар пайшоў у праўленне. На парозе сустрэла яго Кацярына, павіталася. Шаршня не было. На сцяне вісела вялікая карта: супроць кожнага прозвішча калгасніка значылася колькасць адпрацаваных дзён, унізе карты стаялі лічбы засеенага, па культурах. Тодар не мог не адзначыць вялікага парадку ва ўсім гэтым. Ён сеў за стол, дастаў з кішэні блакнот і адным пальцам пачаў падлічваць запісы ў ім. Незалежна ад вестак, якія паступалі ў праўленне, Тодар штодня вёў запіс засеенай плошчы на ўчастках, якія спаборнічалі паміж сабой. Лічбы гэтыя дапамагалі яму весці ў брыгадах гутаркі, на іх паказваць, хто ідзе наперадзе ў спаборніцтве. Атрымлівалася разыходжанне запісаў у блакноце з данымі карты на 17 гектараў. Магчыма, гэтую розніцу даюць два-тры дні, у якія Тодар зрабіў запісы вэдлуг выпрацоўкі папярэдніх дзён. Сумненне запала ў Тодаравы думкі. Ён яшчэ раз падлічыў свае запісы. На гэта раз зусім зблытаўся — адной рукой яшчэ было неспадручна працаваць. Пачаў утрэцяе.

— Чаму ў будні дзень спынілася работа?

— Работа ідзе, людзі абсяваюць свае гаспадаркі, — спакойна адказаў Стафан.

— Такая пастанова праўлення?

Той маўчаў. На твары была ўсмешка, няпэўная — не то кпіць чалавек, не то здэтанаваны.

— Ці, можа, дазвол Чарнушэвіча? Каб зняць усіх з працы, патрэбна пастанова праўлення.

— Людзям трэба сеяцца.

— Безумоўна! Але гэта робіцца не так, гамузам. Гэта трэба рабіць так, каб не спынялася работа ў калгасе. Я вас пытаюся — Чарнушэвіч дазволіў?

— От прычапіўся! — выйшаў з раўнавагі Стафан. — Вядома, дазволіў. Праўленне збіраць — цеганіна.

— Цеганіна? Нарэшце, ёсць партарганізацыя, са мной трэба ўзгадняць. Адмяніце распараджэнне, а я ўзгадню з Чарнушэвічам. Покуль ён хворы, я буду кіраваць работай.

Яны памаўчалі. У акно Красуцкі бачыў: ідуць дзяўчаты, паперадзе — тоненькая Галя Краўчанка, ужо без звыклай ватоўкі, але ў той жа палінялай касынцы, малая, як дзіця. У іх да яго — жаласлівасць, бязрукі! Нічога не зробіш! Іншага пачуцця, мусіць, і не выклічаш — каму патрэбен калека? Прыкрыя думкі. Адагнаць іх! Як назаллівую мушыну!

— У нас нявыкананы план сяўбы, а вы адрываеце і людзей, і цягло.

— У нас засеяна ўсё.

— А 17 гектараў? Па маіх даных не хапае 17 гектараў.

Стафан зірнуў на яго. На хвіліну — усмешка знікла. Але адразу ж запанавала на твары зноў. Ён узняўся і падышоў да сцяны, на якой вісела карта паказальнікаў. Ён стаяў перад ёю — прысадзісты, ёмкі, моцны чалавек, з крутой шыяй, і караткапалая рука, растапыраная, ляжала на лічбах карты.

— У цябе памылка.

Гэта было сказана безапеляцыйна, цвёрда, упэўнена.

— Магчыма, — сказаў Тодар. — Зверымся. — Маладосць — даверлівая. — Але зараз я пайду да старшыні.

Чарнушэвіч вельмі ўсхваляваўся, сабраўся нават у праўленне, але Агата пераняла.

— Тата прыйдзе, тады разберацёся. Ты ж і не палуднаваў.

І калі Красуцкі пайшоў з хаты, Агата падала полудзень і шклянку гарэлкі.

— Любы мой, Юрачка. беражы сябе.

Потым ён прачнуўся ад цішыні — усе пайшлі з хаты. Адкрыў вочы. Заходзіла сонца. Барвовыя промні яго ляжалі на падлозе. І раптам Чарнушэвіч убачыў: Альжбета, вялікая, масіўная, і нейкая маленькая, як грыб лісічка, старая. Стаяць у трох кроках ад ложка і, нешта шэпчучы, ківаюцца — згодна, неяк механічна. Ён узняўся на локцях.

— Што гэта вы робіце?

Шух — і бабулькі няма, хвіліну Альжбэта нязграбна мітуснулася каля дзвярэй і таксама выбегла. А замест іх — у раме дзвярэй стаіць і ўсміхаецца прывабная Агата.

— Юрачка, родненькі... гэта дапаможа... нага хутчэй загоіцца. Не бяры ўсур’ёз. Ад гэтага не пагоршае.

Ён сеў. Абурэнне, сорам, здзіўленне і агіда — што пераважала?

— Як жа не браць усур’ёз? Не пагоршае? Ты забылася, што я член партыі, што я... салдат?

Не, ён не чуў болю, калі шпарка прабег хату, дзядзінец і апынуўся каля ракі.

Пацямнела.

І раптам у цёмным купаўі за ракой — ціха свіснула, свіст рассыпаўся званочкамі. быццам парвалася намітка і прыгожыя перлінкі пакаціліся па металёвай роўніцы, і ад гэтага ўзнікла навала чароўных гукаў.

Салавей!

І ў вачах: попел гарадоў, вёсак, трупы, багата трупаў. Дым над светам і дым на душы. Як жа ён абыдзецца без Агаты?

Х

Палі зазелянелі. На ўчастках Краўчанкі дружна паднялося проса, на ўчастках другой брыгады проса ўзыходзіла слаба, але нарэшце і тут поле пакрылася парасткамі. Тое ж было і з яравымі. Розніца ў росце проса, аднак, была прыкметна доўга. У сухой зямлі зерне доўга абыходзіла, там, дзе было больш вільгаці, расло спарней. Так казалі ўсе.

— Як сажнём — убачым. Восень пакажа.

Пад самую страху падняўся зруб хаты-чытальні. Чарнушэвіч праводзіў тут цэлы дзень і з захапленнем арудаваў сякерай. Нарэшце ён дасягнуў таго, аб чым увесь час клапаціўся: зладжана і добра працавалі брыгады, не трэба было папіхаць. Ён мог цяпер аддацца любімай справе. І тут выплыла непрыемнасць. І зноў пачалося з Тодара.

— Мы абманулі дзяржаву на 17 гектараў.

«Кар’ерыст ці вораг?» — мільганула ў Чарнушэвіча думка. — «Хоча зваліць мяне і прыбраць усё да рук». Было вельмі непрыемна ад такой думкі, але да яе Юрка звяртаўся ўсё часцей і ўсё настойлівей.

— Гэтага не можа быць! — сказаў ён груба, рэзка. — Ты ўсюды бачыш недахопы, абман. Тут не мая памылка, а твая.

— Не! Цяпер упэўнены.

Думка аб тым, што ў раён далі няправільныя звесткі, не пакідала Тодара з таго самага часу, як ён размаўляў з рахункаводам. Але ўпэўненасць, з якой вёў гутарку Стафан, выключная акуратнасць яго справаводства пасеялі ў Тодара сумненне ў сваёй праваце, ён адступіў, але не здаваўся. Аднаго разу ён зайшоўся да Краўчанкі. Дзяўчына сядзела над ворахам газетных выразак.

— Што гэта ў цябе?

Крыху асмушчаны твар Галі пачырванеў — густа і ўраз. Яна рукой прыкрыла выразкі.

— Так сабе... старыя заметкі з газет. — Потым, зірнуўшы на Тодара, раптам адчула, што ён — зразумее. — Як прачытаю аб рэкорднай выпрацоўцы жней, схаваю заметкі. Вот і падабрала матар’ял. Ты глядзі, 10 000 снапоў вяжуць. Мне так хочацца, Тодарка, гэты вопыт скарыстаць і ў нас. А на полі так усё павольна расце!

Апошняе — так шчыра і непасрэдна, што Тодар не ўтрымаўся ад смеху. Хоць і маладая, ёй у партыю час. І ён даверліва расказаў аб сваіх сумненнях. Галя спачатку спалохалася — як жа так абманваць дзяржаву? Потам абурылася. Але абурэнне вылілася на Агату — за тое, што кінула іхнюю брыгаду. Што бацька — тое і дачка! Аднак Тодар яе супакоіў і папрасіў аб дапамозе — перамераць пасевы. З трыма камсамолкамі з сваёй брыгады ў тры выхадныя дні Галя зрабіла абмер сваіх пасеваў. Ніхто асабліва ў Зялёным Лузе не звярнуў на гэта ўвагі — прызвычаіліся да таго, што Галя са сваімі дзяўчатамі траха што не начуюць на ўчастках. І праполкі, і падкормкі... Цяпер у Тодаравых руках былі безумоўныя доказы таго, што падлік ягоны — правільны: было засеяна на 16,33 гектара меней, чым па звестках.