Страница 61 из 95
— Хто жалаюшчы на работу?
Ну, гэтыя пайшлі. А я куды з дзеткамі пайду, дзеткі ў мяне дробненькія. Сама нягожа была.
Пераначавалі мы там з дзеткамі. I яны чуць свет давай нас разводзіць. Чалавек па дзесяць. Бяруць і вядуць. А куды — мы не знаем. I бачым, павялі ў тую старану і там загарэлася. А яны ідуць па нас. Яны завядуць, ды паб'юць, ды падпальваюць. Ну і мяне з дзеткамі завялі. Майго брата жонку з дзеткамі. Майго бацьку. Тожа гэтак… (Доўга плача.) Пулямёт у кожнага… Ідуць і страляюць… Мы так пападалі, ляжым, ляжым… Я бы ў якую яму залезла — не чутно. Нас яны ўслед не падпальвалі. Мяне ў ногу ранілі, а я нічога не чувствавала. Мяне бы хто паднімаў, паднімаў угару… Няма нікога. Я падняла галаву. Ой, у хаце яны яшчэ! Я абратна так упала. Потым ходзяць і адзін адному:
— Ну што, усіх пабілі?
А другі кажа:
— Алес, усіх.
Ляжала я, а яны пахадзілі, пахадзілі, пайшлі. Яны пайшлі, я ўстала, знайшла брата жонку, так за голаў пакалаціла: «Аўдоцця! Аўдоцця!» — яна не адзываецца. Паглядзела, што яны ўсе нежывыя ляжаць. Што мне рабіць? Страшна гарэць жывой. А ў мяне кроў цячэ. Думаю, усё роўна ж мяне паймаюць. А яшчэ снег быў. Уцяглася туды, за хату. Вышла туды — за корчыкі, за корчыкі, папаўзла на чатырох. Кроў… Думаю, усё роўна ж мяне паймаюць. А дзярэўню падпалілі, гэтае Заброддзе. А патом прыбілася на балота трохі, там са мной дзевачка была. Яе маці і ўсіх дзяцей забілі, а яна засталася. Гарохава Івана дачка. Мы з ёю ў стог — трошкі выскублі ды паселі, а ногі мае замёрзлі, у баціначках сядзела ў той вадзе. Раніцай сядзім мы, я ж нікуды няварта, аслабела, нага ранетая. Анюта кажа:
Хадзем. А я кажу:
— Дзіцятка, ідзі куды хочаш. Мне няможна. Я, кажу, пагіну тута.
Бачу, перад намі стог загарэўся. Бачу, а яны едуць паўз нас. Абоз. Дзевачка:
— Ой, уцякайма?
А я кажу:
— Не, позна.
Мы, як тыя гусі, паабскубаліся і сядзім у стозе, як на тым свеце…»
«Забродскіх папалілі раней, мы не бачылі», — кажа Стэфа Каваленя. I там таксама была «селекцыя». Хто малады, здаровы, тых пагналі з сабой. А астатніх…
Ганна Іванаўна Берніковіч бачыла, што і як было ў Заброддзі. Гэта тая самая «дзяўчынка Анюта», з якой разам ратавалася Стэфа Каваленя.
«…Тады я яшчэ ў чацвёрты клас хадзіла. Прывялі нас у сарай і пасадзілі на калені. На каленах паселі. Патом:
— Лажыцеся!
Паляглі ніц.
Ды ў мяне два браты было, адзін у мацеры на руках быў, а другі большанькі, дык я ля сябе пасадзіла. I дзве сястры ў мяне было тожа, дык яны ля мацеры сядзелі. Дык я так як ляжала — чутно, што стралялі, і ўсё… I вышлі… Ну, я заплюскана ляжала. Дык я чую: з мацеры налілося крыві на мяне. Галава мая ўся мокрая была. Патом гэты ад мяне браціка ўсё адсоўваў. (Плача.) Дык я за руку яго падсунула… Я ляжала, пакуль прыняслі салому. Ляжу і думаю: «Во гэта ж пабілі, і бітыя ўсё знаюць». Ляжу і сама сабе так думаю… Вобшчам, біты знае чалавек… Чую — салома зашамацела. Ляжу і сцепануся — нічога не баліць. Думаю, гэта ж нічога і не баліць. Біты чалавек і ўсё знае. Патом яны падпалілі. Я ляжала, пакуль мне ў руку запякло. Адзежа стала гарэць на плечах, на галаве. У руку як запякло, я ўсхвацілася і выбегла на двор.
Расплюшчылася, паглядзела — гарыць усё кругом. Пабегала, пабегала, думаю, куды бегчы, што рабіць. Немцы ж яшчэ тут — заб'юць. Я ў стопку. Пазіраю — немец. Падышоў, набраў нейкага сена. А мне відно ў шчылячку. Кінуў. пад страху. Страха загарэлася. Толькі я на двор выскачыла — шарнула ўся страха, упала. Усё! Я пабегла ў лес.
Там я абтушылася ўся, у снег лягла — яшчэ снег быў. Далей я паднялася, бачу, які-та чалавек ідзе ка мне. Падышоў да мяне, папытаў, чаго, як. Я расказала.
— Ты, — кажа, — пасядзі, дзевачка, а я прыду вечарам цябе забяру.
Дзе ж я буду тут сядзець. Ноч ужо абнімае. Не, думаю я, пайду. Я знаю сваё сена там на балоце — і ў стог. Пайшла я, там паплакала. (Плача.) Сяджу і плачу. Далей з Восава жанчына. Падышла ды кажа:
— Я думала: тут багата людзей.
Яе раніла ў нагу. Пераначавалі мы з ёю ў стозе. Есці ж хочацца, галодныя. Я кажу:
— Пашлі, у нас сала закопанае ёсць. Раскапалі сала, пазіраем: немцы ў том сяле, у Красным Возеры. Пашлі мы ў другі стог, у чужы. Рана праснуліся. Тая жанчына гаворыць на мяне:
— Ты, — гаворыць, — спіш? Не спі, паглядзі — уперадзе стагі гараць.
Устала я — праўда, гараць. Кругом па балоту гараць…»
Пра такое ж — Марыя Сямёнаўна Жураўская. Жылін Брод Слуцкага раёна.
«…Я жыву ў гэтым канцы, а мама жыве ў тым канцы. I тады я з дзіцем пайшла да мамы. Можа, мы пралі там, можа, што другое — я ўжо і забылася. Сядзім і чуем — страляюць… А нам і не ў галаве, што там страляюць. А потым кажу я:
— Пайду я дадому…
Я пайшла дадому. А мой хазяін дровы рэжа на дварэ. I гаворым мы, чаго гэта там так страляюць… А потым глядзім — цераз поле ідзе ланцуг немцаў. Нам ужо не было куды ўцякаць… Можа, мы і маглі б уцячы, але ж чалавек думае: «Мы ж не вінаваты. Што ж яны нас душыць будуць ці біць». А майго дзіцяці не было, у мамы было дзіця. Як пашлі яны па дзярэўні, дык адразу зайшлі і к нам. Хазяіна, Паўліка майго, уродзе бы забралі… Не, не тады забралі, хлушу я ўжо. Дзіця прынеслі хлопцы мне, мае браты. У тым канцы бралі маладых у Германію, дык мая мама кажа:
— Нясіце вы Мані дзіця, а то і яе забяруць.
Бо што ж я, маладая яшчэ была, з 1922 года.
I вось прышлі яны Паўліка забіраць у Германію. Мы з яго мацераю плачам, просімся, каб не забіралі. А немец на мяне… Я ўжо сём класаў кончыла і ўжо трохі панімаю, што яны гавораць па-нямецку. Каб я, кажа, дзіця кідала з маткай, а сама ў Германію, і тады будзе «гут». Як мы ні прасіліся з маткай, як мы ні плакалі, усё роўна забралі Паўліка і пагналі на дзярэўню. Потым вышла я… Быў адліжны цёплы дзень, я гэтае дзіця ўкруціла і вышла. Сустракаю знаёмага паліцая і кажу яму:
— Федзя, што гэта будуць рабіць?
— А я нічога не ведаю.
Я іду, усё роўна іду. Паўліка гоняць, і я ззаду іду. I яшчэ раз пытаюся ў паліцая, а ён яшчэ раз кажаць, што нічога не ведае. Свой хлопец, можа, мяне і праважаў не раз… А потым кажа:
— Калі хочаш, дык гані кароў.
За трэцім разам толькі мне сказаў. Сталі нас зганяць у адну хату, да Косціка Ціхана. Прышла я і кажу свайму мужу і дзядзьку:
— Мусіць, нешта з намі будуць рабіць. Бо мне Бараноўскі сказаў, каб гналі каровы…
Гэта цяпер ужо людзі жывуць раскошна, а тады ж, вядома, як было. Штаны латаныя. Паўлік кажа:
— У Германію павязуць, дык ты хоць пабяжы штаны мне лепшыя вазьмі.
Я і пабегла, бо мы недалёка ад Ціханаў жылі, наўскос.
— I табаку вазьмі, і есці што вазьмі.
А мы сагласіліся з яго мацераю, што дзіця ў яе пабудзе. Маці кажа:
— Як вы так застанецеся, то і будзеце жыць.
А ён кажа:
— Я нікуды не пайду, усё роўна ўцяку. Гэта мой хазяін.
I мы так бегалі, бегалі, то табаку, то таго, і дзіця маё засталося ў разрыве. Я бегчы, а немец як крыкне: «Альт!»— дык я вярнулася і дзіця тое ўзяла на рукі.
Стаю я во так каля дзвярэй, а ён у мяне дзіця з рук, немец, і аддаў другой. Гэта была Яся Карповіча цётка. А мяне за дзверы:
— Да Германіі будзе гут.
Пагналі мы тыя каровы. Снегу многа было. А мы не ідзем па дарозе, а збоку. I так ужо я прыстала, так прыстала. А Паўлік кажа:
— Баба, хоць і не можаш, а шавяліся. Зараз дойдзем да лесу.
Мінулі мы за мастом паваротку, дайшлі да моста, а тут гэтыя танкі… Ці гэтыя машыны ідуць… Бачым — падводы едуць па Пераходах, а якія падводы — мы не ведаем. Можа, немцы, можа, хто там, чорт яго ведае. Тут далей мужчыны сталі прыглядацца. Яшчэ двух з намі ішло… Я ж і кажу, што тады ніякая хвароба не брала. Можа, два кіламетры чалавек босы па снезе ішоў. А цяпер — трошкі што і ўжо… А потым убачылі, што гэта свае на падводзе. Пайшлі мы, паглядзелі, што няма нідзе нічога, і кінуліся ў лес…