Страница 42 из 95
— Ім трэба даць хаця б што-небудзь, ну, хоць цела прыкрыць. Бо дзеці — гэта дзеці, дзяцей шкода, яны не вінаватыя.
Я заступалася, і за дзяцей я заўсёды буду заступацца. За што ж яно будзе страдаць? Яны нашы, гасударсцвенныя дзеці. Яны ў нас васпітваюцца, у нас растуць, яны нам і будуць.
I я дзякую, што лягу ды сплю спакойна. Не то што каторыя: «Дай, дай!..» А я давольна, што лягу спаць ды пераначую спакойна. I благадару я нашаму гасударству, і нашым байцам, што нас аслабанілі і што ў мяне засталося хоць трошкі дзетак. Ужо і яны палягуць паспяць, і сама я лягу, добрыя людзі, ды пасплю…
А так жа я, хлопчыкі, не спала ў хаце. Калі пры немцах яшчэ.
Забралі мяне, праўда, партызаны ў лес. Сяду я на купіне ды прычытваю: «За што мяне так наказала? За што я так пакутую…» Пазаводзіліся ў мяне гэтыя на ранах, ізвіняйце, чэрві. Вазьму я іх так пальцамі павыграбаю ды вазьму так чым-небудзь перавяжу. Бо хадыром ходзяць, так і чутно, як яны ходзяць па мне, па руцэ. Што ж, ведаеце, жывая кроў. А лес, а заедзь гэтая! Нападаюць жа, не можна пераначаваць. I бінтоў жа няма. Трапачкай якою-небудзь завяжаш…
Потым прышла наша армія, ды паставілі арудзія, ды будуць, гэта, па Петрыкаве біць, немцаў з Петрыкава выганяць. Прыходзіць да мяне адзін ваенны і кажа:
— Што вы так, бабушка, сядзіце з дзеткамі?
— Сяджу, — кажу я, — а дзе ж дзецца?
— А чаго-та ў вас такі курэнь?
— Бо няма каму добрага зрабіць. Чалавека няма. Другія людзі то з дзядамі, то з бацькамі. А ў мяне быў гэты большы хлопец, дык і таго няма, у партызанах.
— Ведаеце што, — кажа ён, — будзе бой, і мы вас адгэтуль вывязем.
I праўда, прыехала падвода, забралі маіх дзяцей, ды забралі мяне, ды завезлі некуды туды, пад Буйнавічы. На дварэ там нейкая сцёбачка[16] стаяла ў лесе, і сядзелі мы ў той сцёбачцы. Ну што ж, есці няма чаго, дзеці малыя, — што рабіць? Там ваенныя стаялі раней, і там куране, і ў тых куранях маленькія картошкі, якімі яны коней кармілі. Пойдзе мая дзевачка ды назбірае тых картопель, ды ў той зямлянцы мы ўжо як-небудзь спрышчым тую картоплю. А потым нас яшчэ далей адбросілі, гэта як біліся за Петрыкаў. Недзе нас аж пад Украіну туды. Там мы ўжо так і прабылі, пакуль нас не вызвалілі. У людзей мы там піталіся. Людзі жылі ў куранях, ніводнай хаты не было.
А потым прышло, што тыя, каторыя з-пад Петрыкава, каб ехалі дадому. Пашла я да таго начальства ды кажу, што ў мяне малыя дзеці, як жа я? Ды там жа дзве ракі, адна і другая, нам трэба перабірацца, а я не магу. Дзеці мае папрастуджваліся, ды ў дзевачкі нага нарвала. I хлопчык маленькі гэты…
I яны сказалі:
— Мы заўтра па вас падводу прышлем. Прыслалі яны назаўтра, а гэтыя петрыкаўцы — ведама, мужчыны — пазбягаліся ды пананосілі сваіх клункаў на тую падводу і не пускаюць мяне. А ён пытае фамілію, той чалавек, і кажа, што ён з месца не кранецца, пакуль яму не скажуць, дзе тая маладзіца, па якую ён прыехаў.
— Яна была раненая, і ў яе двое дзяцей, што ж яна з імі зробіць? Адно малое, а другое трохі большанькае. Яе трэба адвезці.
Паздымалі яны тыя клункі, ды ўзялі мяне, ды яшчэ адну там удаву, ды гэта падвезлі нас сюды. Каторы вёз, гэта быў не салдат, а проста сельсаветам назначаны. Нас везлі так — ад сельсавета да сельсавета: у кожным сельсавеце назначалі падводу. I давезлі нас так да ракі, а цераз рэчку лодкай перавозілі — ужо ваенныя.
Тожа прышла — ані хаты, ані дзе няма дзецца, хоць ты ідзі ў свет. Праўда, тут яшчэ адной маладзіцы хата засталася, дык мы пасабіраліся ў тую хату.
А потым пачалі людзі хаты будаваць. А я іду ды плачу. А ён, нейкі з Петрыкава, пытаецца:
— Чаго вы плачаце?
— Як чаго? Хто жывы, дык той будуецца, а я не ведаю, куды іду. I дзеткі мае. Няма ні хаты…
А ён кажа:
— Ведаеце што, не плачце. Хату як-небудзь зробім. Мы дадзім вам лес, у крэдыт.
Праўда, нашто казаць, — далі мне гэты лес, выпісалі і вызначылі падводў. I так гэта ў крэдыт давалі, а потым я аплаціла. I вось гэтую хацінку зрабіла.
А дзеткі выраслі, той у армію, той туды, паразыходзіліся.
Вот і кончана ўжо…
А цяпер я ўжо, хлопчыкі, не іду нікуды, я двор не магу перайсці. Ногі баляць, і недачуваю я, ужо зусім, зусім бальная. Ужо я нічога не варта. Ужо я і кароўкі не дзяржу.
Але я давольна, што вот і мае дзеткі ходзяць, і ўнучкі ходзяць, і вучацца, і бясплатна, і куды ты цяпер ні пойдзеш — усюды нашы, усюды ты вольны і нікога не баішся. Пры сваіх людзях я што хочаш скажу. А немец, каб ён пабыў тут трохі, дык вылупіў бы ўсіх, ніводнай душы не засталося б. Гэта толькі благадара нашым байцам ды нашым кіраўнікам, што яны яго адгэтуль як-небудзь выкавыралі. Я ўжо казала ім, дзецям, і сваім і чужым: дзеткі, за гэтую ўласць стойце, як за сцену, бярыцеся, глядзіце і слухайце, і рабіце, і правільна ўсё рабіце, патаму што гэта не жызь, а цвяты. Праўда, праўда!
Пытанне: — А вы вучыліся трохі, Алена Іванаўна?
— Не, я зусім невучоная».
Пакуль мы гутарылі ўвечары, у хаце нам час ад часу перашкаджала — здавалася, што знарок, — бабуліна госця, унучка, дарослая дачка той самай Еўкі, што ацалела і замужам далекавата. Госця збіралася некуды, хадзіла то з хаты, то ў хату, а потым і не пайшла нікуды, і цяжка было растлумачыць дзяўчыне, што ні груку дзвярыма, ні стуку абцасікамі нам на магнітафонную стужку — праз бабуліны словы — не трэба.
Назаўтра раненька, калі мы прыехалі ў Слабаду з Петрыкава зноў і папрасілі Алену Іванаўну на лавачку перад хатай, перашкаджалі нам пеўні, сабака і вераб'і. Проста шкада, што ў нашай «папяровай» перадачы бабулінага расказу не засталося гэтых «перашкод». На магнітафоннай плёнцы яны, вядома, ёсць — то кукарэканне раз-поразу, такое звычайнае і незвычайнае тут; то ленае, на ўсякі выпадак, пабрэхванне сабакі на суседскім двары, цераз вуліцу, занепакоенага тым, што наш «газік» стаіць каля іхняга плота; то сытае цвірканне вераб'ёў у роснай, сонечнай лістоце вішняку. А ўжо і на магнітафоннай стужцы няма ні сонца, ні расы, ні пахаў спелага лета. Такога не зловіць, не перадасць як след і фотаапарат.
Бо мы прыехалі сюды яшчэ раз, каб перш за ўсё зняць бабулю Алену. Для старое, якая яшчэ ўсё гаспадыня, было ўжо не зарана: яна ўжо корпалася на двары. А ўнучку, маладзенькую настаўніцу, бабулі прыйшлося будзіць. Пабудзіла. I сама прыадзелася, і Валі сказала прыбрацца. Зноў жа тое, народнае — трэба дык трэба. Бадай што і зусім не думаючы ці хоць не лішне задумваючыся — а пабачыць яна калі-небудзь тыя здымкі ці не пабачыць, будзе ведаць ці не будзе, што ж там яны, гэтыя людзі, у той сваёй кнізе напішуць.
Бабуля — з тых, нібы суровых з выгляду, але справядлівых і добрых жанчын, нястомных работніц, ад якіх заўсёды святлёй у жыцці. Пра гэта гаворыць і выгляд яе, выраз вачэй, суровы, мудры і добры, вачэй, так ужо стомленых, якія так зблізку глядзелі ў вочы смерці…
Колькі разоў памірае маці, у якой на вачах забіваюць дзяцей?..
Ну, а Валя — яна аказалася ўранні вясёлай дзяўчынай, якая проста не ведае цаны, значэння, зместу таго, што перажылі яе найбліжэйшыя, не ведае, якія адносіны мае тое страшнае да яе маладосці.
Нам было трохі трывожна, што ўчарашні расказ Алены Іванаўны мы маглі, чаго добрага, запісаць не вельмі ўдала, а з другога боку, проста хацелася, каб старая расказала, удакладніла, праясніла сёе-тое на свежую галаву. Мы папрасілі яе асцярожна. Бабуля, магчыма, і не спала зусім, растрывожаная намі позна ўвечары, або спала не так і не столькі, як звычайна, але ж згадзілася яна і расказала, захапіўшыся, усё яшчэ раз — і сапраўды больш стройна і дакладна. Два расказы яе, знятыя з магнітафона на паперу, зведзены намі ў адзін, з патрэбным захаваннем усяго галоўнага.
Апошняе, што нам сказала бабуля Алена, не было адказам на наша якое-небудзь пытанне. Гэта быў голас яе душы, ачышчанай пакутамі, кароткае і яснае рашэнне горкага, настойлівага роздуму. Маленькі хлопчык, які — пад абстрэлам дарослых, выдатна ўзброеных і абвучаных забіваць — бег, каціўся глыбокай разорай, зноў, каторы ўжо раз за трыццаць год, вярнуўся ў матчына сэрца, на матчыны вочы…