Страница 14 из 95
Яны кажуць:
— Нашы мужыкі пайшлі ў Зацішша, мо што там дастануць, а пры нас нічога няма. Будзь з намі.
Двое дзяцей і дзевяць было жанчын. Я падумала: «Яны пайшлі, а ці дастануць, а калі прыдуць?..» А мой, бачу, — ужо ўсё, ужо і не кідаецца, ужо і рот не закрыўся, і на зубах такое… Я вазьму рукавіцай і сатру. Пашці што ўжо не жывы.
У мяне сястра ў Дзёменцы была. Думаю: «Паеду пуцёю туды». Я не рашылася каля іх атдахнуць.
Праехала я метраў мо пяцьсот. Бачу: ах, божа ж мой, немцы мне напярод едуць! Тыя, што ехалі на засаду…
Калі б я кінула яго на пуці, дык я б не ранена была, а то я з санкамі — убок. Бачу, што немец адзін кінуўся за мной. I я санкі кінула. Бягу, бягу, путаюся, а па мне яны не маглі страляць, таму што яны ўгледзелі тых, ля агню. I калі б яны па мне выстралілі, дык тыя б уцяклі ўсе. Пака яны тых не абцапілі, дык па мне не стралялі. А потым немец выстраліў некалькі разоў. Пабачыў, што я пабегла і кроў за мною па снезе. I не чула, што пуля вот прарэзала руку, — ні болі, нічога. Калі б не пабачыла, што кроў, не чула б, што і ранена. Немец прайшоў за мною следам і вярнуўся. Пайшоў к санкам маім…
Што яны ўжо там рабілі, дык хто іх знае, бо ён пашці што мёртвы быў…
Ну, я ўжо ішла ў гэты лес, ішла, ішла і найшла ўсіх тых, той атрад, што сядзеў у гумне. Ну, расказала, як было, што не іх тады прыждала, а немцаў. Усё, як было, расказала. А камандзір мне не верыць… Даў каманду двум хлопцам:
— Пасадзіце яе і адвязіце ў Зацішша!.. Прывезлі яны мяне ў Зацішша, пакінулі на сяле.
Зайшла я ў некалькі хат: пуста, вада пазамярзала ў вёдрах, нічога не найду. «Ну, гібель, — думаю, — госпадзі? Дзе гэтая смерць? Дзе мне яе стрэціць, гэтую смерць?..» Ужо і людзей не магу знайсці, нікога няма.
Я ішла, ішла, перайшла Зацішша, прышла ў Бубнаўку. У Бубнаўцы адна баба нясе малако. Падаіла кароўку, нясе ў лес малако. Я папрасіла, яна мне стаканчык наліла. Я выпіла стаканчык, але мяне тут жа сарвала. Хто яго ведае чаго, тры дні ўжо не ела… Я папытала, ці цэла Дзёменка.
— Сказалі, — гаворыць яна, — што партызаны былі ўчора, і сказалі, што два двары толькі немцы спалілі. Партызанскіх. А то ўся дзярэўня цэла. Сабралі людзей, падзяржалі і пусцілі.
Ну, і мне так хочацца ўжо атдыхнуць. Сесці мне на дарозе, дык я чуствую, што не знаю, цераз якое ўрэме я падымуся… Я сышла ў поле, пад хвою, села, пасядзела, а падняцца не магу. Ужо што ні паднімалася — ніяк не магу падняцца. Сілы няма, руку ўжо не магу падняць. Я і заснула там…
I знаеце, што яшчэ мне гэта жыць была судзьба. Ішлі партызаны з нашай дзярэўні, гэтай Дзёменкі. Пазналі мяне, будзілі і не разбудзілі. Пайшлі ў дзярэўню, узялі санкі і завезлі мяне сястры. Завезлі мяне сястры, знеслі, сталі будзіць, дык казалі, што я гаварыла нешта без памяці.
Я суткі спала. А праспалася, апомнілася — рвала ўсё на сабе!.. Потым папрасіла ўжо партызанаў, завезлі мяне на тое месца, дзе я кінула яго. Падышлі мы. Санкі там, дзе я кінула іх. А тых усіх, усіх ля агню пабілі. Казалі людзі, што дзеткам галовы пазавярналі. Дзве дзевачкі, дык ім пазавярналі, як пяўнём, галовы, паказнілі іх… Закопваў іх усіх нейкі Гарбуз з Курына. Ён і цяпер жывы. I яшчэ людзі былі. I майго закапалі там недзе. Я так і магілкі свайго не знаю…»
Вольга Андрэеўна, расказаўшы пра тое жахлівае прадвесне 1942 года, не можа супакоіцца. Бо пакуты яе на гэтым не скончыліся. Памяць яе, яе расказ пераносяць нас на два гады наперад, у не менш страшныя дні апошняй пад акупацыяй зімы.
«…Ну, жывом ужо ў Дзёменцы, і зноў тут стала блакіроўка. Такая блакіроўка, што не можна было ні ў лесе, ні дзе схавацца. Папаліся мы ў куранёх, нас палавілі. А потым мы паўцякалі, усё спалілі ў нас, усё — да грама, нічога не засталося. Мы другі зрабілі ўжо курэнь.
А потым аднажды такі стрэл далёка паявіўся.
Мы сабраліся: куды ж нам усім з вострава? Ужо людзі саветуюцца: стаім на грэблі — куды ж мы пойдам?.. I вот толькі мы панадзявалі торбачкі, у каго што было, як на нас:
— Стой, руская!..
I па матушцы.
Хто мог — пабег. А ў мяне тады дзіця ўжо было на руках, хлопчык паўтара года. У Дзёменцы, у сястры першае сваё і нарадзіла. I сястры маёй хлопчык застаўся са мной.
Дзямян хацеў з канём уцячы, а немец каня застраліў, а Дзямяна за варатнік і сюды.
У вочарадзь паставілі нас, сорак чалавек у вочарадзь, і давай страляць.
Гэтага самага чалавека, Дзямянаў хлопчык уперадзе стаяў на вочарадзі. Маці яго, гаспадыня з дачкою, стаяла ззаду за людзьмі. Як сталі страляць, дык Дзямяна першага. У патыліцу — ён і ўпаў, ні славечка не сказаў, ні славечка.
А хлопчык ужо ідзе, бедны, ідзе ды ўсё: «Ой, баюся, ой, баюся!» А як стрэлілі, дык ён яшчэ крыкнуў: «Ой, не баюся!» — і ўпаў.
Пытанне: — Так і крыкнуў?
— Крыкнуў. Спачатку: «Ой, баюся!», а потым: «Ой, не баюся!» Яму гадоў дванаццаць мо было.
Ну, як застрэлілі хлопчыка, дык яна, маці, што ў самым канцы стаяла:
— Ой, падажджэце, паночкі: няхай ужо сямейка за сямейкай. I я прыду.
Прышла тая ўжо маці ды на дачку:
— Ідзі, Волька, і ты.
Дзевачку гэта застрэлілі, тады яна падышла:
— Я сама.
Ды так вот узялася за галаву ды падшылася пад забітага мужа. Дык ёй у шыю — як дасць, яна галавою як матане і нагой… Тры разы страляў у яе, а і тры разы янанагой…
Мы стаім усе, а ў мяне сястрын хлопчык, гадоў, можа, сем, і майму паўтара года. Вот усё тут гарыць, кажацца, разрываецца, — што мне рабіць?.. Ці гэта дзяцей упярод, ці самой?..
I прышоў такі, у ачках. I пракраціў расстрэл. Пракрацілі расстрэльваць. Пагаварыў ён па-рускі, абыскаў нас па карманах.
А яны, гэта, уехалі ў такую твань, — яны коньмі, верхам ехалі, — што коні лёд не могуць паламіць, бо ногі парэжуць. Дык яны — нас. Мы ідом, рукамі лёд ломім, а яны за намі коньмі едуць, вярхамі. Дык я свайго пацана на лёдзе падсуну ды і ламлю той лёд. Ды даламілі ўсю даліну рукамі, ды паабразалі рукі. Выбраліся мы з гэтай даліны, дык у каго якая сумачка была, дык пераабуўся. А суседчына маці, яна стараявя была, выйшла яна, бедная, з вады, а ў яе ніякай клуначкі. Яна не пераабулася і так акалела, так акалела, на калені так і ўпала. А ён падышоў, немец, каленам у плечы — яна так і заткнулася. Ён яшчэ і стрэліў у яе.
Ну, а нас ужо гоняць, гоняць… А хлопчык адзін… I штонікі ўпалі, голенькі. Ідзе голымі ножкамі, ужо не можа ісці, замерзлі ногі так. Дык немец з разрыўное пулі… Кішачкі выматала, ён енчыць, ён енчыць, а нам аглядацца не даюць на таго хлопчыка. Пайшлі, а яно чутно — як хлопчык енчыць той…
Чуствую я, што вот-вот партызанскія курані. А немцы ж не знаюць…
I вот лартызаны ўгледзелі з кураней, што гэта… А яны нас першых гналі. Едуць немцы на конях, а нас наперадзе — жанок з дваццаць яшчэ было засталося, а чалавек дванаццаць застрэлілі.
I тады гэтыя партызаны сталі страляць па тых немцах. Дык мы пападалі ды паўзём к кураням. А немцы таксама пападалі, і іх дваіх тады забілі, немцаў, на Рудніцкім балоце.
Прыпаўзлі мы ўжо к партызанскім кураням, і так ужо засталіся мы жывыя…
Пытанне: — Аяк ваш хлопчык той, малы?
— Хлопчык мой, бедны, памёр, не вытрываў…
Пытанне: — А сям'я ў вас якая цяпер?
— Цяперашні мой муж перад вайной пайшоў у кадравую, аставіў жонку, матку і сына, а прышоў — ужо не застаў нічога. I мы з ім пабраліся, пажаніліся сіротамі. I займелі шэсць сваіх дзяцей. Дзеці ўжо нашы павучыліся, самаму меншаму вот ужо трынаццаць гадоў. Усе дзеці ўжо, слава богу, жывыя: тры дочкі і тры сыны. Двое ў Бабруйску, адна работае за эканаміста па связі, а адзін, гэта, кончыў лесатэхнікум у Бабруйску, а адна дзеўка ў Пінску, на трэцім курсе педвучылішча. А хлопец у арміі адзін. Кончыў адзінаццаць класаў. Адна ў дзесятым класе, а самы меншы — у пятым.
Пытанне: — А першы ваш муж быў таксама мясцовы?
— Мясцовы. Зайцаў. Гэта цяпер я Мініч. Яго брат брыгадзірам у нас. Дружылі мы, я тры гады з ім дружыла. Я сагласна была ўмесце… Я ж і прасіла таго партызанскага ўрача, каб ён нас з мужам разам атравіў… I ваабшчэ я такая душэўная: гінуць, дык умесце гінуць…