Страница 13 из 95
А пакуль што — як частачка ўсё таго ж вар'яцтва і таго ж «плана» — забіваюць Карпілаўку. Усё на той жа Акцябршчыне.
Гэта бачыў, пра гэта расказвае Павел Лявонцьевіч Пальцаў, які памятае ўсё з іншымі, чым звычайна жанчыны запамінаюць, падрабязнасцямі, дакладнасцямі. Ён па-партызанску помсліва трымае ў памяці справы, абліччы, прозвішчы, таксама і памагатых нямецкіх фашыстаў, мясцовых і немясцовых «бобікаў»-паліцаяў.
«…Напрадвесні 1942 года яны прыехалі сюды. Партызаны пайшлі. Асталося мірнае насяленне. Ну, і сабралі людзей у клуб, і сталі спрашываць пра партызанаў. Ніхто не выявіў, народ не сказаў.
— Нет у нас партызанаў, і ўсё. Партызаны былі быўшыя пленныя, акружэнцы, яны пайшлі, а наш народ увесь дома.
Патом адзін паліцэйскі, ён з бабруйскага быў гарнізона, ну, значыць, ён сказаў:
— Еслі так, партызанаў нет, дык вы — партызанскія, бандыцкія морды!..
А я таксама ў клубе стаяў. Жэншчынаў па адну сторану паставілі, а мужчын — па другую. Там чалавек шэсцьдзесят мужчын было, рознага ўзросту: і старыя, і маладзейшыя. Ну, ён спісак трымае, а там былі прозвішчы, у спіску. Вот ён пытаў:
— Кавалевіч Грыша?
А жэншчыны гавораць:
— Кавалевгч Грыша ў арміі.
Той Кавалевіч, які партызанам хлеб малоў. Ён інвалід быў. Дык жэншчыны:
— Ён у арміі. А паліцай:
— Какой… у арміі, калі ён хлеб партызанам меле! Дык жэншчыны змоўклі, бачаць, што ведае… Дык ён за гэты спісак — у карман і пайшоў к каменданту, пагаварыў там. I той, наверна, даў прыказ Страляць. Ну, тады заходзіць і зразу пачынае па-нямецку шчытаць: «Драй, фір…»
Адшчытаў дзесяць чалавек і павёў на вуліцу. Паліцай адшчытаў, але па-нямецку. Адкуль ён — не знаю, фамілія яго Шубін. Потым ужэ гаварылі, асталіся некаторыя паліцаі, выпівалі, дык гаварылі, што яго Шубін фамілія. Залаты зуб у яго быў… Адшчытаў гэтых дзесяць чалавек і павёў. Ну, куда павёў, думалі, можа, куды так, дапрос, ці што. А потым чуем, што страляюць у канюшні. Ну, а патом у другую партыю ўжо я пападаю. А ён толькі здае: выводзіць на двор дзесяць чалавек, здаў немцам — і тыя павялі… Жана мая ў клубе таксама была, а дзеці — аднаму чатыры годы было — на печцы схаваліся дома. Ну, я і папаў у другую дзесятку. I дзесяць немцаў ідуць з намі, з вінтоўкамі. Дзесяць немцаў вядуць дзесяцярых. Ну, прывялі ў канюшню і камандуюць:
— Станавісь к сценке галовамі.
Ну, мы пасталі, нахіліліся. У мяне палушубачак быў, дык я так варатнічок наставіў, глянуў, дык яны ўжо ў канал патроны загналі і на ізгатоўку ўзялі. А я ці са спуду, ці хто яго знае — ногі падкашваюцца… I так выстралілі. Дзесяць вінтовак залпам ды ў памяшчэнне — дык гул глушыць, як з пушкі. Мне зазвінела ў вушах, я ўпаў і не помню: ці я ўбіты, ці жывы. Ну, і ляжу. Патом вушы сталі адлягаць, адлягаць вушы, стаў чустваваць і сам сабе не веру: жыў я ці не? Сам сабе не веру, але глаза пазіраюць. Патом чую разгаворы. Паліцаі два стаяць і разгаварваюць па-руску. Немцы — гергель, пастраляюць і пайшлі. А гэтыя… Цішыня, дык чуваць, што па-руску хто-та разгаварвае. Ага, дык я ляжу. Не помню, колькі я ляжаў — час-два… Проста ўжэ і заснуў, сэрца, наверна, слабее, я проста заснуў. Патом чую — яшчэ вядуць партыю. Яшчэ партыяў пяць расстралялі мужчынаў. Патом ужо жанчынаў. Там і мая жана галосіць, крычыць:
— Пан, у мяне дзеці!
Ну, і прывялі ўжо жэншчын тожа, наверна, ужо беспарадачна стралялі, як папала, бо гэта жэншчыны — яны бягуць. Ну, перастралялі — часа два-тры прайшло. Цішыня, хоць бы што, на канюшні. Я так ляжаў, ляжаў і ў чуства ўжо настаяшчае прышоў, у чуства, што я ўжо жыў. Цэлы, не ранены нічога. Ага, а далей чую: хто-та па мне ёрзае па спіне. Убіты, але ёрзае па мне — ранены, мабыць. Толькі я падумаў, што немец будзе яго страляць і мне пападзе, толькі ж падумаў, а немец, наверна, ішоў і ўбачыў. Дабіваў яго, і мне пуля вот сюды папала, у сцягно. Праўда, не ў косць, па мякішы. Пеканула, а я як ляжаў — ляжу. А чую — кроў так пабе-е-гла. А той перастаў ёрзаць…
Ну, а потым я паслухаў і ўстаў: няма нікога. А дзярэўня была ад канюшні метраў пяцьдзесят, ну, шэсцьдзесят. На дзярэўні немцаў поўна — поўная вуліца. А тут няма нікога. Думаю, выбягу я — кругом жа немцы, страляць будуць. Пачакаць, пакуль запаляць, каб па дыму бегчы. Было не было! Я, значыць, па канаўцы, вот жалезны мост, ён і цяпер на рэчцы. Я пад гэты мост, скінуў гэты паўшубак і — драпака! Бягу, ніхто не страляе ў мяне. Тады я падбег да рэчкі — вот рэчка Нератоўка, вады напіўся і гляджу: не бяжыць ніхто. Я ўжо думаю так: калі за мной будуць гнацца лыжнікі ці кавалерысты, скіну ўсё з сябе, голы, але ўдзяру. Быць жа не можа! А там недалёка кусты ўжо. Ну, праўда, ніхто не гнаўся.
Жэншчына адна відзела, як я бег. Яна і цяпер жыва, Рулега Мар'я.
Ну, і пайшоў у лес…
Спачатку аружыя ў нас не было, а пасля гэтага разгрому аружыя мы сталі даставаць, хто хацеў, і пайшлі ўсе ў лес.
У асноўным немцы былі тут, калі забівалі, але і паліцаі былі, нават мясцовыя былі. З Рудні былі паліцаі. Адзін паліцай быў са Смыковіч, па фаміліі Лось. Я знаю, разам з ім работаў да вайны. Ну, вот прасцілі яго, ён дажа прыязджаў у шляпе. Смыкоўскія хацелі яго забіць, дык дагадаўся, удраў. I цяпер жыве, я не знаю, мо на пенсіі ён жыве цяпер. З Зазер'я Гавароўскі тожа быў. Вот ён прадсядацелем калхоза да вайны быў.
Я сам відаў іх на свае вочы.
Гэты Лось дык есць сала на возе і ўсміхаецца — у акно я відзеў. Яму дажа радня там была. Просяць:
— Максімка, спасай!
Матруна такая была — яго радня. У-у, ён дажа ўніманія не звяртае… Ён цяпер работае ў Комі АССР, у Смыковічах яго мачаха, дык дабівалася нават нейкай спраўкі на пенсію для яго. Ён ужо там здароўе пацяраў, ці што, я не знаю, толькі спраўку брала… Цяпер ён прыязджаў, але я яго не бачыў, а бачыў адразу пасля вайны, калі я з арміі прыйшоў. З вёдрамі ён ішоў: печкі там рабіў, ці што. Я яму кажу:
— Сволач ты… Так і так…
Ён голаву ўніз апусціў, ні слова проста. Яму ж некрасіва, панімаеце. Вот такое дзела…»
Бачыце, ужо «некрасіва» ім, гэтым, сярод нашых людзей. I, вядома, боязна людскіх вачэй. Але жывуць, і не каб асіну шукаць, а пра пенсію ў яго думкі…
А ўжо тыя саўдзельнікі злачынстваў, вылюдкі з вылюдкаў, што лічылі сябе нават «ідыёлагамі» гэтых, а цяпер схаваліся за спіну заходніх разведак, тыя нават галоў, вачэй не апускаюць. Вунь як гучна крычаць (каб перакрычаць, мабыць, той нязмоўчны жудасны крык дзяцей і жанчын…), што яны хоць і служылі ў фашыстаў, але былі «трэцяй сілай» і нават «народ ратавалі»…
Як жа ім не хацелася б усё гэта бачыць у люстры народнай памяці! I там — побач са звярыным выскалам прыблуды-фашыста — бачыць і сваю фізіяномію. Такую вось, такія вось! I яшчэ страшнейшыя, яшчэ больш агідныя…
Мы забеглі наперад, ажно ў пасляваенны і ў наш час…
А Вольга Мініч сярод тых жахаў, у пекле тым усё яшчэ хоча выратаваць бездапаможнага, дарагога ёй чалавека — цягне тыя саначкі праз усю Акцябршчыну.
Спалілі вёскі, не схавацца людзям ужо і ў лесе. Партызаны, дзе могуць, як могуць, ратуюць насельніцтва ад таго самага «плана», аднак — малая яшчэ сіла, слабая зброя, а супраць іх і супраць жанчын, старых, дзяцей — франтавыя дывізіі. Гэта потым, у канцы 1942-га і ў 194З-м Акцябршчына, легендарная Рудабелка, стане недасягальнай для эсэсаўцаў і «бобікаў».
А пакуль што працягваюцца жудасныя блуканні Вольгі Мініч — адной з тысяч жанчын з падобным лёсам.
«…Паехалі партызаны, а за партызанамі немцы трапінаю гэтай, а я ззадзі памалу за імі еду. Прыдзе дзень — будзе відна, куды я выеду…
I вось я выехала на пуць, на жалезную дарогу. Сонечка ўсходзіць. Я астанавілася: пуцею дарожка ідзе. I па адзін бок пуці дарожка ідзе, і па другі бок, але я думаю: «Паеду пуцей, бо вышэй і відна». Праехала я метраў пяцьсот ад пераезда — чалавек дзесяць ля кастра, жанчыны сядзяць. Я напроціў іх села аддыхаць.
— Мае цётачкі дарагія, — кажу я, — мо ў вас ёсць што есці? Я ўжо трэці дзень так, ужо не магу, дажа вады ў роце не дзяржала.