Сцежкі, дарогі, прастор

І тут нячысцік падсунуў мне лермантаўскі радок — пра сэрца, якое можа так біцца... Ды гэтага я ў адказ не шапнуў.

1987

АРОЛ

У студзені шасцідзесятага года, я быў госцем пленума Саюза пісьменнікаў Украіны, які праходзіў у Львове i быў прысвечаны апавяданню i нарысу. Светла помніцца ён i дзелавой атмасферай, i сустрэчамі, знаёмствамі, i выступленням! перад чытачамі, i ясным! дням! з багатым чысценькім снегам у маляўнічым, вельмі ўкраінскім горадзе.

І Чыжам помніцца, адным з хрушчоўскіх вундэркіндаў.

"Гэта не чыж — гэта арол!" — нядаўна на адпаведнай нарадзе гукнуў гарачы Мікіта Сяргеевіч.

Новае адкрыццё, яшчэ адна панацэя — карміць свіней сырою бульбай...

У зорныя дні "каралевы палёў" адна з блоКОВЫХ жанчын, рукі якое добра ведалі зямлю, недаўмявала перада мною: "Якая ж яна тут у нас каралева? Во каралева!" І наказала на свой агарод, дзе густа, хораша цвіла бульба.

На просты чалавечы сэнс i пра Чыжа гаварылася: дзе яна, тая дурная свіння, што не захоча варанай, цёпленькай бульбяной тоўчанкі з мучною вобмешкай, a кінецца да сырое, халоднае бульбы?..

Аднак ён стаяў перад намі, на трыбуне пленума, нярослы, непаголены мужычок у валенках з галёшамі, ён гаварыў, i не абы-як, а вверху:

"Шшыце так, як мы працуем! — i ў заключэнне: — Цяпер я пайду, а вы яшчэ пабалакайце..."

Ą ў зале i ў прэзідыуме — сівізна акадэмікаў, стомленыя, яшчэ не вельмі стомленыя i поўныя маладога задору вочы работнікаў багатай літаратуры вялікага народа.

Калі сябры мяне праводзілі, Чыж выпадкова трапіўся нам на пероне. Ён ехаў другім цягніком, у іншым напрамку — зноў засядаць, выступаць, пакуль яго палітычна свядомыя свінні хрумкаюць недзе сырую бульбу. Ён трушком "чымчыкуваў" уздоўж вагонаў, з вакзальнага буфета ў свой купэйны вагон, яшчэ ўсё ў валёнках з галёшамі, з чатырма бутэлькамі салодкага напітку ў абедзвюх руках. Паставіў ix на пероне і, знаёмячыся са мной, сказаў паблажліва, як па плячы паляпаў: "Знаю, знаю", ведаючы ўжо, што так яно гаворыцца ў такіх выпадках зверху.

Слава i ўдзячнасць Хрушчову за развянчанне культа, за вызваленне i рэабілітацыю многіх i многіх!.. Але ж яго рэформы гаспадарскія, нібыта крыгі на рацэ, у імкненні наперад штурхаліся, таросамі налазілі адна на адну, кружыліся, адплывалі... Разам з сырою бульбай тады якраз ішла кампанія па скарачэнні колькасці спіртазаводаў.

"Брагай корміць хітрун сваіх свіней,— смяяліся мне хлопцы пра Чыжа,— а вось паглядзім, што будзе, як спіртзавод, які ў яго побач, закрыецца".

I праўда, увосень мяне наведаў адзін з львавян. Яшчэ з парога, не распрануўшыся, ён нібы радасна паведаміў:

"Іванэ Антонавычу, а Чыж пляснуўся!"

Я ўжо ведаў гэта i сам.

А тым не менш, вясной наступнага года, на Брэстчыне, дзе мы з Калеснікам рыбачылі на Ясельдзе, прыйшлося ўбачыць у адным калгасе прапагандысцкі шчыт, нават захацелася сфатаграфаваць яго на ўспамін, з-за верша на аперэтную мелодыю:

Разносится слава

Чижи Ярослава,

Почёт им заслужен вполне...

1987

ПАЎЗА

Калі мы ўдвух з доктарам тэхнічных навук Севярнёвым, ён ад навукі, я ад культуры, накіроўваліся ў Індыю, наладжваць братанне паміж Беларуссю i штатам сёння Карнатака, а тады, у шэсцьдзесят сёмым, Майсур, у Маскве нам званілі ў гасцініцу родзічы тых, што працуюць у Дэлі. Па наіўнасці мы здзіўляліся, што нас прасілі перадаць у якасці пасылачкі... буханку чорнага хлеба! Нам растлумачылі, што там гэта ўваходзіць у настальгію, успрымаецца як любае прывітанне. Што ж, i мы ўзялі пару буханак, да пэўнага запасу цвёрдавэнджанай каўбасы i некалькі бутэлек "Белавежскай". Яе, дарэчы, не для п'янкі, а, як параілі нам, для прафілактыкі ад небяспечнай на поўдні Індыі хал еры.

У Дэлі мы раздалі пасылачкі, а свой чорны, родны, дзве свежыя буханкі, разам з дзвюма бутэлькамі "піва з быкам", як гаварыў удзячна адзін з пажылых польскіх гасцей на беларускім высокім прыёме, пакінулі ў аддзеле культуры пасольства.

З Поўдня мы вярнуліся праз два тыдні. Таварышы дыпламаты-культурнікі прызналіся, што хлеб наш разумна з'едзены, a бутэлькі не крануты. Тут яны i пайшлі на вясёлы сяброўскі стол.

Зрэшты, у гаспадароў ён быў не надта вясёлы. Днямі здарылася непрадбачанае: ix добры знаёмы па Маскве, для некаторых аднакашнік па інстытуце, камандзіровачны ў маладзёжнай групе, таксама сядзеў тут, весела гаманіў ажно за поўнач, тады развітаўся, здавалася, з хмельнай павышанай сардэчнасцю, i нікому не падумалася, што гэтыя абдымкі назаўсёды. Як выяснілася назаўтра, ад ix ён пайшоў у англійскае пасольства. Аднак статэчны швейцар, выглянуўшы на званок, спрасонку выслухаўшы дэкларацыю на нрыблізна англійскай мове, сказаў: "Мы гэтым не займаемся. Ідзіце вунь туды, у пасольства амерыканскае". Словам, той аднакашнік перабег, у надзеі на сваю англійскую мову, i мне было гэта прыкра па асабістай прычыне: я ведаў яго бацьку, саліднага літаратара i прыемнага таварыша з адной нашай сярэднеазіяцкай рэспублікі, адразу ўспомніў яго з бацькоўскім разуменнем i спагадай.

Нас пакінулі начаваць. Развітанне пасля застолля таксама было сардэчнае. I мы з таварышам не звярнулі ўвагі на тое, што нас папрасілі даць пашпарты, для нейкай там адзнакі. Дамовіліся, што заўтра нам пакажуць горад. Нават была прызначана i гадзіна, ні рана, ні позна — у дзевяць.

A ўранку мы, чакаючы, пранылі амаль да адзінаццаці — ніхто па нас не ішоў, не званіў. На вуліцы перад ад дзе лам культуры, дзе мы паныла шпацыравалі, спынілася машына i незнаемы малады чалавек па-руску спытаўся, ці нам не трэба ў наша пасольства. Смешна прызнацца, як мы, мінчане, пераглянуліся: "Што ж, рызыкнём, усё-такі нас двух на аднаго, дый краіна прыязная..." А ён — супрацоўнік гандлевага прадстаўніцтва i сапраўды прыязна прывёз нас у пасольства.

Там, зусім акрыяўшы, мы вырашылі пайсці на адпомсту. Папрасілі нумар тэлефона аддзела культуры, i я, ад нас двух, заявіў аднаму з учарашніх весела-сумных гаспадароў:

— Значыцца так, паважаны. Вы забралі ў нас пашпарты, абразілі нас недаверам, ледзь не да паўдня пакінулі нас адных, пакрыўдзілі няўвагай. І вось мы вырашылі папрасіць палітычнага сховішча ў пасольстве...

Доўгая, доўгая паўза, а потым, як выдых:

—...СССР.

З таге» боку выдых быў не на жарты з палёгкай. I голас:

— Ну, ребята, знаете... это...

Мінут праз дваццаць па нас заехаў ажно японскі лімузін. Побач з вадзіцелем-індусам сядзела душа ўчарашняга застолля Таня, наш мілы гід на ўвесь дэлійскі дзень.

Згадка — нічога асаблівага, a ўспамінаецца прыемна. І пра норавы намякае.

1987

З ВЫПАДКУ

"Калгасу трэба прыняць дэлегадыю, шэсць чалавек,— калгас рэжа быка..."

Так гаварыў мне, смеючыся, адзін вопытны таварыш. Я i сам быў да такога вопыту дакрануўся. Увосень шэсцьдзесят шостага года, калі мы рыхтаваліся праводзіць дэкаду таджыкскай літаратуры, я ездзіў "апрацоўваць маршрут", дамаўляцца з раённым i абласным начальствам Гродзеншчыны пра ix удзел у гэтым, палітычна значным, мерапрыемстве. І сапраўды, загадаюць калгасу ці саўгасу зверху, дык ён i два быкі зарэжа на шэсць чалавек гасцей. Застолле будзе папоўнена сіламі ўласнага активу, ды яшчэ i суседзі далучацца. Так потым i было.

А было аднойчы i інакш. У падарожжы па Прымор'і, недзе ў Арцёме ці каля яго, не памятаю ўжо, большы начальнік прапанаваў па тэлефоне меншаму пачаставаць абедам групу беларускіх пісьменнікаў:

"Сам знаешь, писатели. Гости Василия Ефимовича. Понял? Ну вот".