Страница 47 из 64
Чартова [23] — пра бацьку, пра сваё маленства. Хораша, мудра — з дыстанцыі. І тое, як брат-рэаліст пайшоў з белымі,— праўда, з якою ёй больш не трэба хавацца.
Калісьці, у пачатку пяцідзесятых, я знаёміўся з гэтай жанчынай, нічога ў яе не ведаў, лічыў нават «з маладым размахам», што от сабе старая — каля выдавецтва, то рэцэнзуючы рукапісы, то перакладаючы па славутых падрадкоўніках. А цяпер — з павагай і ўдзячнасцю прачытаў. Ціхае шчасце «общения» з людзьмі і часам, якія і сапраўды не павінны былі пайсці ў нябыт.
Двойчы Талстой: «прожил жизнь — расскажи» і другое: «и у малых писателей бывают вещи значительные» (штосьці так). Не ад старасці, не ад слабасці, не ад няздзейсненых надзей, а ад сапраўднай сталасці думаецца пра тое, што літаратуру робяць не толькі вялікія, што найбольш трывалае шчасце — у сумленным выконванні абавязку.
*
«Адхіленні ў чалавечнасць».
Адно з іх успомнілася,— у выступленні Фадзеева, здаецца, на з'ездзе ў пяцьдзесят чацвёртым годзе. Пра хлопца з яго юнацтва, паповіча, якому жылося нясоладка. Ці правяраў я гэта ў кнізе пра той з'езд? Можа, пачысцілі тое адхіленне ў парадку «карыснага» ў многіх выпадках скарачэння стэнаграмы? А то і сам ён «разумна» зняў, як гэта ў нас часта рабілася і робіцца? «Правільна гэта, добра, але цяпер не трэба». А калі будзе трэба?
*
За балконам майго трэцяга паверха, за кронамі грады высокіх і яшчэ зялёных дрэў — мора і неба. Днямі, з акна нашага «мацэсцінскага» аўтобуса ледзь не радасна ўбачыў многа невялікіх белых ветразяў і ўспомніў маё юнацкае, салдацкае, з Гдыні:
... Ветразі лодак рыбацкіх сям-там, Быццам капусныя спяць матылі...
А цяпер у сіняй воддалі відаць белыя дзяжкі глісераў,— меншыя, нерухомыя, і даўнейшыя, з пенаю за кармой.
Ні я купацца, ні загараць, ні на рыбалку... Сумная мудрасць рэжыму, асцярогі. І работа. Нічога тут не параіш, калі трэба выбіраць, лічыцца з магчымасцямі. Хопіць і таго, што можна.
*
Сустрэлася Блокава: «У поэта нет карьеры — у него есть судьба».
Думаў днямі і зноў вось думаю, колькі я за апошнія дзесяць — пятнаццаць год рабіў на шкоду сам сабе, можа, і не заўсёды вельмі абавязкова, аднак, як здавалася ў той час, такога, а не іншага таму, што інакш я не мог.
*
А. Эйнштэйн:
«...Моя религиозность состоит в смиренном восхищении безмерно величественным духом, который приоткрывается нам в том немногом, что мы, с нашей слабой и скоропреходящей способностью понимания, постигаем в окружающей действительности. Нравственность имеет громадное значение для нас, а не для бога.
...Люди моего склада считают мораль чисто земным делом, хотя и наиболее важным в области человеческих отношений».
*
«З 1300 даваенных ксяндзоў 248 актыўна супрацоўнічалі з фашысцкімі акупантамі, а яшчэ 250 — з буржуазна-нацыяналістычным падполлем і яго ўзброенымі бандамі, сярод верхаводаў якіх, дарэчы, было больш за 50 ксяндзоў».
Гаворка — пра ксяндзоў літоўскіх. А мне ўспомніўся сонечны Гюстраў і пані З., што гаварыла мне там, якую выдатную гістарычную ролю ў захаванні нацыянальнага духу іграў у гады больш чым векавой няволі і разарванасці Польшчы польскі касцёл...
Мы, беларусы, можам гаварыць пра яго з іншага боку,— пра магутную і жывучую сілу асіміляцыі гэтым касцёлам нашага народа, ад чаго нейкая частка землякоў і яшчэ ўсё ніяк не ачухаецца.
*
Яшчэ раз пра аўтабіяграфічнасць.
І. Ганчароў («Лучше поздно, чем никогда»):
«Что не выросло и не созрело во мне самом, чем я сам не жил, то недоступно моему перу: я писал свою жизнь и то, что к пей пристало».
*
Учора глядзеў тэлефільм па «Нісо» П. Лукніцкага, і ў сцэне, дзе таджыкскі і рускі юнакі селі вячэраць (маці таджыка корміць іх), паўтарылася адчуванне, якое варта перажыць, запомніць і выказаць — для збліжэння людзей, так, як яны тут збліжаюцца, гэтыя чыстыя, гатовыя на ўсё добрае, закліканыя на гэта рэвалюцыяй юнакі.
Што перажывае малады таджык, ад душы частуючы рускага, чым хата багата,— і заробленай цяжкаю працай, і такой незвычайнай для далёкага госця, і беднай ядой, якой не трэба саромецца, а ўсё ж... Усё ж так хацелася б, каб госцю спадабалася!
Не абышлося тут у мяне і без сына: праз яго прапусціў і гэтага таджыка, і абодвух хлопцаў з іх прыгожай дружбай.
*
Узяўся за Б'ёрнсана, падахвочаны словамі Л. Талстога, працытаванымі ў прадмове: «Он во всем верен себе, искренне любит добро и потому имеет что сказать и говорит сильно. И я все, что он пишет, читаю и люблю, и его самого тоже». Трэба такія рэкамендацыі, каб лепш арыентавацца. Трэба такая далёкая пераклічка сапраўднага. І Нарвегія прыгадалася, і запісаць пра ўражанне захацелася.
Чытаю (у аповесці «Арне»), як ён — малады, да трыццаці — апісвае прыроду, персаніфікуючы яе, нібы ў казцы, і ўжо не ўпершыню апошнімі месяцамі (ці гадамі?) падумаў:
Няўжо тады, калі ўжо будзе позна на ўсё, я і сапраўды заплачу, што зрабіў значна менш, чым мог бы?..
...Трэба расказваць людзям пра свой народ.
Сапраўдныя, калі яны не думалі так, дык адчувалі такі абавязак падсвядома.
...«В душе каждого человека живет дитя — вечно юное, нежное существо, готовое и играть, и плакать, и вот его-то мы и должны в себе убить, чтобы «подготовиться к жизни», или как это там называется? Нет, говорю я, тысячу раз нет! Именно это существо мы и обязаны сохранить в своей душе, иначе для чего же оно нам дано?»
Проза яго, пры знешнім падабенстве сітуацый (усе ў аповесцях шчасліва жэняцца) і пратэстанцкай сентыментальнасці, цікавая, праўдзівая, высакародная. А драмы чытаюцца нават як быццам яшчэ цікавей. Паэзія (тут, можа, вінаваты пераклад) даходзіць не так, без прозы і п'ес яна не зрабіла б уражання, не дала б мне яшчэ аднаго цудоўнага знаёмства.
*
Для бацькі жонка — можа быць і гэтая, магла б і не гэтая быць, а для сына маці — адна. Якая гэта трагедыя — чыстаму юнаку, які хацеў бы і бацьку любіць, шанаваць, прыйшлося кінуцца да яго з адчайным крыкам: «Не смей біць маму!..» Балюча адчуў гэта як сітуацыю. Але не так, відаць, моцна адчуў, каб сесці пісаць,— адразу думка: і такое было ўжо ў літаратуры...
*
Юбілей сатырыка. Напал сатырычнай славы — і ў выступаючых, і ў самога юбіляра — амаль да поўнай страты адчування гумару.
*
Стары настаўнік, светлы чалавек, расказваючы пра нядрэннага, прагрэсіўнага пана ў іхняй аколіцы, зусім сур'ёзна падкрэсліваючы гэта, гаворыць: «Ён выводзіў свой род ажно ад Данілы Галіцкага». І ў адказ яму я спытаўся, зусім па-сучаснаму абыякава: «Ну і што?»
У семдзесят пятым годзе ў Кракаве з гарадской газеты ў гасцініцу прыйшоў да мяне от сабе журналіст, каб узяць інтэрв'ю, і за чвэртку гадзіны разоў з пяток паўтарыў: «Естэм Б.!» «Естэм Б.!» Таксама хацелася сказаць: «Ну і што?»
Нават і ў камуніста Е. Путраманта, які свой шматтомны жыццяпіс пачаў з устанаўлення радавога герба, трэба было б, з яшчэ большым падтэкстам, спытацца: «Ну і што?»
*
На думкі такія трэба белы дзень і штодзённы канвеер, бо ноччу думаць пра ўсё гэта — цяжка...
*