Страница 64 из 66
Карціна зрэдку, між іншым нагадвае мне пра тое, што дома, у Мінску, у адной з тумбаў майго старога ды вялікага пісьмовага стала вось ужо больш за дваццаць гадоў ляжыць дарагая мне папка. Яго малюнкі. На кавалках ватману i проста паперы — аловак, пастэль, акварэль, пяро. Аўтапартрэты, партрэты сваіх i суседзяў, у тым ліку i мае, з найранейшых, што захаваліся.
Профіль мой i тады, у адзінаццаць гадоў быў лепшы за анфас, не так тырчалі вялікія вушы. Ііастрыжаны я быў, як заўсёды ў вясковым маленстве, «пад бручку», другой са старэйшых сясцёр, вясёлай майстрыхай на ўсе рукі, i ўжо тым часам зноў трохі аброс, як той Понцій Пілат, які быў у нас на каляровай рэпрадукцыі з карціны Ге «Что есть истина?». Дата пад малюнкам — па-школьніцку на польскай мове: «1928 rok, lato». Мішаў почырк i тады ўжо прыгожа-хлёсткі. А збоку — i маёй рукою, нібы па-руску (нібы — бо з кропкай над «і»), з патугай на гумар: «Антонов сынішка Ваня»...
Сваё гэта, толькі сваё — у кожнага.
Але ж бывае, што i тое, толькі нейчае свае хвалюе i цябе, чужога...
Пачатковая школа, адна з тых двух дзесяткаў школ, якія пабудаваны братам на маляўнічых прасторах нашага прынёманскага, прысвіцязянскага раёна, — школа ўжо даўнавата не працуе. I не жыве, дажывае. Закрытая па вельмі простай сучаснай прычыне: вучняў няма. Ix цяпер убачыш, пачуеш толькі ўлетку, гарадскіх унукаў. I вось яны, тая малеча, а з імі i дарослыя нядаўна — якое нядаўна: хутка зноў будзе дзесяць гадоў! — пабурылі тую, калісьці белую, чыстую, у кветках школку, як гаварылі з любасцю нашы бацькі i дзяды, так апаганілі яе, нібы даўно чакалі гэтай шчаслівай магчымасці, гэтай пястотнай свабоды — у малых i спрадвечна-сучаснага хамства — у дарослых.
I тут ужо смутак i горыч у мяне не свае, не толькі свае, але i не чужыя — нашы.
Пpa гэта гаворыць мне глобус. Не тады, калі дашкольныя, шчабятлівыя ўнукі трывожаць, круцяць яго, з ультрасучаснай цікаўнасцю — ад тэлевізара яна, ад раскошнага мноства дзіцячых кніжак — шукаюць на шматколернай пукатасці не толькі кантыненты, краіны, a i сталіцы, — але, не тады, a ў мой самотна ціхі час...
1988
СЯРЭДНЯЯ
Кузьма Чорны ў сваім дзённіку піша, што ў вайну, яшчэ ў Маскве, у жніўні сорак чацвёртага Панамарэнка гаварыў яму пра свой намер адкрыць пры Акадэміі навук двухгадовыя курсы, «інстытут мовы». «Сабраць туды такую нізавую інтэлігенцыю, як сельскіх маладых настаўнікаў, i зрабіць з ix ахавальнікаў чыстаты беларускай мовы ў школах i нізавым друку».
Відаць, гаворка пра гэта, яшчэ ў Маскве ці ўжо ў Мінску, была i з іншымі пісьменнікамі: Панамарэнка любіў сустрэцца з імі, пагаварыць. Гаворка — не толькі пра сельскіх маладых настаўнікаў, але i шырэй, i не толькі пра мову, але i пра літаратуру. Нешта накшталт маскоўскіх, пазней адкрытых, літаратурных курсаў.
Ці не ў сорак пятым годзе была ў мяне, у рэдакцыі «Вожыка», а то яшчэ i ў «Раздавім фашысцкую гадзіну», гутарка з Крапівой наконт маёй вышэйшай асветы, у сэнсе набыцця яе. Не памятаю, ці сам я пра гэта пачаў, ці ён неяк да гэтага дакрануўся, калі мы з ім, галоўны рэдактар i літсупрацоўнік, былі ў адзіным тады рэдакцыйным пакоі ўдвух, — добра помніцца, як ён, Канрат Кандратавіч сказаў:
— А што яны вас навучаць на тым філфаку? Пачакайце. Пры Акадэміі навук павінны адкрыцца двухгадовыя літаратурныя курсы. Я вас туды парэкамендую.
Курсы тыя, як вядома, не адкрыліся. А кампанейскі Валодзя Агіевіч вясной сорак восьмага так актыўна заняўся маёй адукацыяй, што падключыў да гэтага работніка міністэрства асветы, майго земляка. Іой запрасіў мяне ў свой кабінет i прапанаваў пайсці ў сярэднюю школу імя Купалы, «дзе ў вас — усё дамоўлена — прымуць экстэрнам экзамены за дзесяць класаў...».
Тады ўжо не было, як у першыя пасляваенныя гады, недабору студэнтаў, калі з паступленнем ішлося лягчэй. Згадаю дзвюх зямлячак, сорак пяты год. Адна з незакончанай польскай гімназіяй прыехала паступаць на філалогію, a ў другое, якой захацелася быць географам, я спытаўся, што яна закончыла, i дзяўчына з поўнай нявіннасцю ў позірку i ў голасе адказала: «Шэсць класаў». Паступілі абедзве. Ды што ісазаць пра ix, пасля вясковых настаўніц, калі i ў пазнейшых дактароў навук, прафесараў ёсць такія прарэхі ў сярэдняй асвеце, пра што адны маўчаць, а адзін з ix неяк прызнаўся мне весела: «Закончыў я перад вайною сем, а даведку зрабіў на дзесяць».
У мяне было сем польскіх класаў i дваццаць гадоў бессістэмнага чытання... Зрэшты, я i дагэтуль не ведаю, што гэта азначае — чытанне, так сказаць, сістэмнае?.. З-за прадметаў дакладных я пасаромеўся ісці ў тую школу, з тым «усё дамоўлена».
Ці шкадую? А можа, па-старэчы хвалюся сваёй прыстойнасцю?
Не раз вяртаўся да думкі i гаварыў пра гэта ў сям'і i з найбліжэйшымі сябрамі, што мне найразумней было б тады, калі жонка вучылася ў інстытуце замежных моў, пры ёй, стацыянарнай, паступіць на завочнае аддзяленне i авалодаць, скажам, нямецкай i англійскай мовамі. Гэта ў мяне, здаецца, пайшло б, i як жа прыдалося б!..
Праўда, парог з атэстатам за сярэднюю заставаўся, яго трэба было пераступіць, i перакладчыцкага аддзялення ў інстытуце пакуль што не было, а вывучаць педагогіку, каб не ісці пасля настаўнікам, здавалася недарэчным. I яшчэ дзве праўды. Першая — была ўжо сям'я: жонка, двое дзяцей, старая, хворая маці i нянька, дзяўчына з вёскі, са мною шэсць чалавек, трэба было зарабляць, а жылося нятанна. I другая — працы было нямала i ў рэдакцыі, i дома, i ў бібліятэцы. Хоць гэта i не апраўданне. Відаць, i ў мяне было i засталося ў характары тое, у чым я не раз папракаў старэйшага, Мішу, — слабая воля, гультаяватасць.
А яшчэ i тое, што я з поўным юначым даверам вычытаў калісьці ў «Пути жизни» Льва Талстога — словы М. Г. Чарнышэўскага (перакладаю адтуль):
«Навука не ў школах. У школах — надзьмутая тупасць невукаў. Навука ў кнігах i ў асабістай працы па здабыванні ведаў з кніг i з жыцця, а не са школы, дзе ніколі з таго часу, як было вынайдзена кнігадрукаванне, ад навукі не засталося нічога, апроч плесні».
Аднак i заключэнне просіцца.
Нядаўна хлопец-зямляк, не даслужыўшы двух месяцаў у арміі, напрадвесні дэзерціраваў. Даплёўся з Палесся ў наша Наднямонне i з тыдзень нядрэнна пажыў на трох дачах на змену, у кожнай што-небудзь знайшоўшы: кансерву, бульбы, цыбулі, нават i бутэльчыну. А потым яго там накрыла міліцыя. Элегантны ваенны юрыст, лейтэнант, знайшоў мяне ў Мінску. У сваім ветліва акуратным апытанні дабраўся i да асветы. I я — пры ім, з «бубнай» на кіцелі, i пры сваім сыне, кандыдаце навук, не здолеў сказаць: «незакончаная сярэдняя» — сказаў пра поўную... Праўда, i ўспомніў у думках, з нейкай няёмкаватай весялосцю, два акрэсленні сярэднесці.
Адзін з пярэстаркаў, з якім я ў 1924-1927 гадах хадзіў у загорскую пачатковую школу, вахлакаваты i дабрадушны Валодзя, вучыўся так туга, што вершык ім наш наста ўнік заказваў вывучыць удвух з другім такім самым пярэстаркам i гультаём. Сябры па няшчасці адказвалі, вядома, не дуэтам, а на змену, па радку, па два, хто што лепш успомніць. Дагэтуль чуецца мне той просценькі польскі вершык, дванаццаць радкоў, бачацца тыя пакўты двух таўкачоў, пад смех ці падхіхікванне меншых аднакласнікаў, бо да таго ж яшчэ ў дуэце адзін заікаўся, a другі прышапетваў. А пасля вызвалення, зімой 1939-1940 года, калі i наша Загора ўступіла ў эпоху анкет, той Валодзя, ужо сямейны мужчына, каваль, калі яго хтосьці з упаўнаважаных апытваў i дайшоў да графы пра асвету, сказаў i ў сталасці шапялява: «Шарэдняя». Hi замнога, значыцца, ні замала.
Другое, што мне прыгадалася, гэта народны анекдот. «Як, браце, жывеш? — Ды сярэдне. — Як сярэдне? — Між дзвюх торбаў». Гэта — калі яны ў жабрака надзеты насілкамі накрыж, на абодва плячы.
Смех смехам, філасофія філасофіяй, аднак i прыкра, горка бывае, калі ўпіраешся такімсякім гуманітарным ілбом у глухую для цябе сцяну матэматыкі, фізікі, хіміі, біялогіі...
1988