Страница 54 из 66
Люсінага бацьку, Леаніда Смілянскага, я ніколі яшчэ не бачыў i не чытаў, да яго добрай прозы i да нашай прыязнасці было далекавата. Люсіна маці, спакойна-строгая Ніна Сцяпанаўна, толькі праз пяць гадоў, зноў жа на Чорным моры, але ўжо ў Адэсе, у апошні момант вынесе з бурнай вады нашу сямігадовую дачку i стане нам як роднай. А тады, у сорак дзевятым, з гэтай сям'і для мяне была адна Люся.
Як сёння бачу яе ў баркасе, шасцівёсельным, шэрым i дяжкім, глыбокім, перад сабою бачу, таксама як i я на вёслах...
Схіліла з гарачага поўдня, калі мы з паэтам Нагнібідой, узяўшы з сабою трое дзяцей, выйшлі на тым баркасе на ціхае мора. Думалася прайсці над бухтай, над якою справа высіўся суровы Карадаг, i парыбачыць там, куды амаль кожнай дасонечнай раніцы тупалі берагам. I цяпер пацягаем трохі леных бычкоў або хоць каляровых модніц-зелянух, на пацеху малым, а потым зноў пакалышамся на свой пляж. Малыя напрасіліся з намі, а мамы іхнія не мелі нічога супраць, бо i пагода такая слаўная, i дзецям цікава, i нянькі — весела сказана было — надзейныя.
А Чорнае мора, як у розных іншых выпадках гаварыў адзін з маіх старэйшых сяброў, можа рабіць нечаканасці. Толькі мы выйшлі недзе так на сярэдзіну бухты — яно неўпрыцям ды не на жартачкі раскалыхалася...
Нагнібіда, ваенны марак-чарнаморац, сядзеў на рулі. Мы з Люсяй на вёслах. Хоць я i залічыў яе вышэй у нашу дзіцячую тройку. Двое малых, далёка-будучы доктар матзматычных навук, квелаваты сынок адной з найвесялейшых украінак, i яшчэ далей будучая іспаністка, наша дачка, аднаму восем, другой няпоўныя чатыры, яны, як у вялізным глыбозным гняздзе стаіліся на дне баркаса, захутаныя адной вярблюджай коўдрай, нібы не выпадкова, а па мудрым прадбачанні ўзятай намі ў падарожжа. Над хвалямі ўзмацніўся вецер, малым было больш холадна зверху, чым страшна, хоць i гайдала здорава. A Люсі, як мне здавалася, было i не страшна, i не холадна. У чырвоным купальніку на густа загарэлай, пмаль доросла опраўнай фігурігы, яно размерана, нібы з надзейным вопытам i зусім спакойна працавала перада мною, на сваёй нялёгкай пары дарослых вёслаў... На Нарачы мне было сорак, а там, на моры, яшчэ толькі трыццаць два. Аднак жа з намі дзеці былі, i я баяўся не толькі за сваю, за далікатнага хлопчыка — я па-бацькоўску глядзеў i на Люсю. Хоць у адчуванні такім быў не толькі страх за яе, але i любаванне, як амаль дарослай. Во малайчына, жаўранак наш!..
Пагайдала нас да позняга адвячорка. На беразе сабраўся натоўп, пераважна жанчыны. Над пляжам з крутога абрыву цікавалі ў свае біноклі пагранічнікі. Ніхто не спяшаўся на дапамогу. Яна i не патрэбна была — мы набліжаліся памалу, але ўпэўнена. Як ні ўздымала, як ні кідала ўніз, сурова i бясконца. А потым, зноў жа неўпрыцям, яшчэ адна чарнаморская нечаканасць — хваля пачала аціхаць. I мы, на вачах у нешматлікіх тварцоў, перапалоханых курортніц i зоркіх ахоўнікаў дзяржаўнай мяжы, дачапалі да шчаслівага берага. Страхам i стомай вычарпаныя не дазвання. I мужчыны, i Люся.
Праз дзевятнаццаць гадоў, у Кіеве, з сябравай кватэры я пазваніў ёй і, будучы на лёгкім, цалкам прыстойным падпітку, ледзь не расплакаўся.
За час, што мы не бачыліся, наадбывалася так многа страшнага i цяжкага ў яе жыцці. У пакутах памерлі бацькі, праз год адно за адным. Сама аўдавела, застаўшыся з малечай...
У памяці маёй найсвяжэйшай была смерць Леаніда Іванавіча. Добра памучыўшы таленавітага, сумленнага пісьменніка дзесяцігоддзямі недарэчных прычэпак, у некралозе, падпісаным ажно чатырма высокімі ўстановамі, яму афіцыйна адмералі нейкую долю даўно належнага прызнання. Нават i чалавечыя словы знайшліся, якія я памятаю i так, i паглядзеў цяпер у даўнім блакноце, выпісаныя з «Литературной газеты»: «Всех друзей и знакомых очаровывало его высокое внутреннее благородство»...
З вобразам яго цярплівай i разумнай спадарожніцы, — я зноў убачыў гэта, гаворачы па тэлефоне, — у мяне даўно спалучалася павялічанае фота нашай колішняй першакласніцы ў новенькай форме, з вялікімі белымі бантамі у косках, з надпісам на адвароце: «Мілай Ніне Сцяпанаўне ад выратаванай ёю Наташы»...
Люсінага мужа я не ведаў, ні разу не бачыў, смерць яго ўспрымаў толькі як яе гора, таксама нядаўняе. I тое, што яе — ужо кандидата навук, удаву, Валерыю Леанідаўну я назваў, як хацелася, як тады, проста Люсяй, — у гэтым было да слёз... Я зноў убачыў той шторм i спрытнага спакойнага падлетка на цяжкіх вёслах, пачуў яе звонкі, асобны ў дарослых песнях галасок, які гучыць мне так даўно... Не, гэта не ад сяброўскай чаркі, хоць i яна крыху далажылася, — ад хвалявання я, ужо грунтоўна бывалы ды вопытны ледзь не сарваўся.
Ды вось i зноў...
Гады бягуць, хоць ты навязвай ix, як гаворыць адзін з маіх вясковых землякоў. Зноў прайшл ix ажно дваццаць, ужо ад той тэлефоннай размовы.
Неяк днямі, перабіраючы пісьмы ў асобнай, «украінскай» папцы, сярод пісьменніцкіх наткнуўся на два пісьмы ад Люсі. У адным з ix, проста віншаванні з надыходячым шэсцьдзесят сёмым годам, напісаным ужо не каторым-небудзь з бацькоў, як заўсёды раней, a ўпершыню ёю, асірацелай Люсяй, пад подпісам «ад сям'і Смілянскіх» ёсць прыпіска: «А Ви не забули «Дзе ты, чарнавокая?..» i підлітка, якога Ви вчили іі співатй в Коктебелі? » А я, прызнацца, i забыўся тым часам пра песню i нашу, беларускую, i вельмі прыемна ўспомніў тую вучобу... A ў другім пісьме, зноў жа пад Новы год, ужо шэсцьдзесят дзевяты, яна пісала пра ўражанне ад пасланай ёй кнігі маіх лірычных мініяцюр. Ужо не проста колішні, a такі даўні падлетак, яна глыбока кранула мяне сяброўскім, сталым прызнаннем: «Ви i зараз той сайш, яким я Вас давно знаю i люблю». I нібы апраўданне: «В лйсті кажеш смілйвіше те, що побоішся сказати у вічі».
У старасці маёй, у сталасці яе — як гэта добра: прызнацца ў чыстых, высокіх пачуццях, што жывуць у душы не толькі як любы ўспамін — як даpaгi, найдаражэйшы падарунак.
Над пісьмамі я зноў, ужо не ўпершыню, успомніў другі мой шторм, адчуў, перадумаў усё ад пачатку i вось нарэшце запісаў.
1988
З ВЫПАДКУ
«Калгасу трэба прыняць дэлегацыю, шэсць чалавек, — калгас рэжа быка...»
Так гаварыў мне, смеючыся, адзін вопытны таварыш. Я i сам быў да такога вопыту дакрануўся. Увосень шэсцьдзесят шостага года, калі мы рыхтаваліся праводзіць дэкаду таджыкскай літаратуры, я ездзіў «апрацоўваць маршрут», дамаўляцца з раённым i абласным начальствам Гродзеншчыны пра ix удзел у гэтым, палітычна значным, мерапрыемстве. I сапраўды, загадаюць калгасу ці саўгасу зверху, дык ён i два быкі зарэжа на шэсць чалавек гасцей. Застолле будзе папоўнена сіламі ўласнага актыву, ды яшчэ i суседзі далучацца. Так потым i было.
А было аднойчы i інакш. У падарожжы па Прымор'і, недзе ў Арцёме ці каля яго, не памятаю ўжо, большы начальнік прапанаваў па тэлефоне меншаму пачаставаць абедам групу беларускіх пісьменнікаў:
«Сам знаешь, писатели. Гости Василия Ефимовича. Понял? Ну вот».
Мы ехалі з Уладзівастока ў Находку на дзвюх машынах, — Грахоўскі, Кіслік, Гілевіч, Арабей, Тарас, два шафёры i я. Не шэсць, а восем чалавек на аднаго быка. I ўсюды там нас называлі гасцямі першага сакратара крайкома: таварыш Чарнышоў i партызаніў на Беларусі, пад псеўданімам Платон, i працаваў у свой час, i прыняў ён нас па-зямляцку.
У гарадку, куды мы прыехалі, нас, па званку начальства, прынялі ў рэстаране. Падарожжа наша канчалася — пасля Хабараўскага краю, дзе мы вандравалі з літаратурнымі выступленням!, Прыморскі край быў толькі дзеля свабоднай цікавасці, на апошнія рублі. У нас была дарожная камуна, грошы ў аднаго. I я, на той час касір, найбольш канкрэтна адчуваў, колькі тых грошай, аднак, як усе мы, i я не ведаў, што гэтым грашам пагражае...
Даўжэзны стол, багатая закусь, некалькі гнёздаў бутэлек, у кожным гняздзе аднолькавы набор, усяго па бутэльцы: гарэлка, каньяк, шампанскае, віно краплёнае, віно сухое, піва, мінеральная вада... I актыў ва ўрачыстай гатоўнасці, гаспадароў разоў у тры больш, чым гасцей. А стол — з запасам вольных месцаў i бутэлечных гнёздаў, яшчэ хто можа падысці. Гасціннасць на шырокую душу — усе бутэлькі ўжо адкаркаваныя!..