Ад сяўбы да жніва

Жэня ішла па сцежцы з пустымі рукамі, рэзгіны пакінуўшы ў гумне — для большай, як ёй здалося, асцярогі ад ліхога вока. Ішла, і ў душы яе варочаўся з месца на месца вялізны свет, у якім нішто ды ніяк не магло спыніцца, супакоіцца… Тут было і тое, іпто яна нечакана ўбачыла, і што ўспомніла, і што адчувала — і жах, і жаль, і крыўда!..

За думкай, што яны хаваюць партызана, сам паказаўся выскалены ў рогаце Тхорыкаў рот, і ў руках нелюдзя замест пугі была ўся ў крыві — шабля… Усе… Усе!.. I Любачка!.. Божа мой, тут разарвацца мала ад жалю і жаху!..

А потым з'явілася думка другая: не, не адны яны памагаюць такім, што пайшлі супроць нелюдзяў! Вось і валёнкі хтосьці даў… Дый не адзін жа ён такі, што ўжо і немцаў запыняе на дарогах, і паліцаяў трымае ў страху.

I ўсе ж яны па людзях хаваюцца, і нашы хлопцы з імі ходзяць…

Няхай, скажам, Шурка хавае яго, ён мужчына, а то ж і свякроў. I яна, відаць, нешта думае, калі не баіцца…

Тхорык з'явіўся перад вачыма зноў — ужо без шаблі, а з пугай… Няўжо ж усім такое трэба перамоўчваць? «А твой?..» — успомніла пра Шурку. Не, ён змаўчаў — цяпер ёй ясна, — каб вывесці іх, паліцаяў, з двара. А ён ім яшчэ не даруе!..

Загула, запыліла ў памяці тая палутарка… Хіхікнуў, усім пакуль што задаволены, Несын…

«Бо няўжо ж і нам быць з такімі заадно?.. Няўжо і табе было б не страшна, мамачка, як і ёй, маёй свякрові?.. Няўжо адна ты, Жэнька, такая палахлівая?.. Ой, не!..»

Яна ішла, звычайная наша вясковая маладзіца, па сцежцы, якую можна было б у той дзень убачыць на кожным гародзе, з хлява ды ў гумно, ішла, і нікому не відно было, што рабілася ў яіпчэ адной душы, бязлітасна ўдаранай жыццём.

Суровая, горкая, страшная, як ніколі дагэтуль і не бывала, да болю радасная, гордая сталасць сыхо-дзіла на душу маладзенькай маці. I разам з тым яна была яшчэ ў вялікім чалавечым утрапенні. Жэнька баялася, жудасна баялася нават думкі пра тое, да чаго ўсё гэта мояса іх давесці. Але яна ўжо ведала, што ўсё роўна будзе разам з мужам і свякроўю, разам з усімі добрымі людзьмі. I ўжо ёй крыўдна было, што і ён, яе Шурка, і маці — абое хаваліся ад яе, як ад малое ці, яшчэ горш, як ад чужое… Самім бы ім паспытаць, як гэта крыўдна!.. Але ж не, яна ім не скажа, што ўжо ведае ўсё! Не скажа, і выгляду нават не падасць. Няхай сабе шэпчуцца, няхай сабе думаюць, што яна. Ён, ён — асабліва той, што «любіць яе больш за ўвесь свет», што «толькі з ёю хоча дружыць»!..

I тут уся яе крыўда і злосць — ці то па-жаночы толькі, ці і па-дзіцячы яшчэ — пачала набліжацца на вочы слязою. Яна не шіакала, не. Але ж хапіла б, здаецца, каб хто-небудзь з іх, муж ці свякроў, сустрэў яе, дакрануўся да яе не то што словам, а нават позіркам — і сэрца Жэньчына не стрывала б…

Ніхто, аднак, не сустрэў яе ні на сцежцы, ні на двары. I яна вярталася ў хату з адною думкай: «Няхай жа свякроў, калі гэтак, не ведае, што я хадзіла ў гумно, што я хацела даць карове… I з ім, з Шуркам, таксама паглядзім…»

Старая і Любачка спалі.

Жэня распранулася і, пакуль зноў сесці на прасніцу, стала каля грубкі.

Смяюцца толькі з Лустача, падумала, што п'яніца, а грубку ён зрабіў ім добрую. Паўкоўшыка торфу — і вось яшчэ з учарашняга цёплая. Добранька так пастаяць, залажыўшы рукі, грэючыся ўся — і целам, як той казаў, і душою. Хоць замурлыч вазьмі, як кошка на комінку…

Маладзіца, відаць, усміхнулася б нават, каб не тое, што ёй вось толькі што, за парогам, хацелася плакаць. Нават і губу прыкусвала, пакуль распранулася ў кухні, і, ужо стоячы каля грубкі, вочы заплюшчвала, каб супакоіцца.

Яшчэ больш па-ранейшаму ціхім ды любым, звычайным — амаль як у тую зіму да вайны — здалося ёй усё на нейкі момант, калі на печы старая заварушылася, асцярожна кашлянула і села.

— Ах, мая долечка! — сказала яна. — Знайшла хіба свята!.. А карове — каторая пара — не давана… Жэнька!

— Ну!

— Карове не давала?

— Не.

Больш, відаць, маладзіца не змагла б сказаць. Але ўжо ад дотыку чужога слова да яе душы — не заплакала. Проста ўзяла ды села прасці.

— I добра, дзеткі, што не давала… Пайду я, ткаля, сама ёй дам. А ты глядзі—малая ўстане ды цыцкі папросіць…

«Гавары, гавары сабе, хітранькая, — думала ня вестка. — Лічыце сабе, і ты, і ён…»

Яна зноў прыкусіла губу, перастала нават і думаць. Не, яна не заплача, на злосць!..

Пакуль старая тупала ў кухні, ужо з дарэмнай, нават смешнай для Жэні асцярогай дастаючы з печы гаршчок, адліваючы капусты ў гаршчочак, укручваю-чы яго, лусту хлеба і лыжку ў тую дзяружку — больш ад чужога вока, чым дзеля таго, каб не астыла яда, — пакуль яна апранула кажушок, прачнулася Любачка.

А пакуль старая ішла па двары ды па сцежцы, пакуль яна корпалася ў гумне, прычыніўшы за сабою дзверы (таксама нібы незнарок!), малая паспела і нацешыцца ля маміных грудзей, і папрасіцца на лаву, глядзець у акно.

I вось — па сцежцы на першым снезе ідзе яна, суровая і ўжо нямоглая Іваніха, ідзе, накульгвае, нясе дзяругу сена і стараецца, каб нават і не паду-маў хто-небудзь, што ёй цяжка…

I няўжо ж ты, дурная Жэнька, думаеш, што гэта так сабе, а не ад жаласці да цябе яна вось так горбіцца — нясе яе, сваю мацярынскую таямніцу?..

Свякроў ідзе, а нявестка з малою глядзіць у акно.

Дзяўчынка ў ніцяных лапціках стаіць на лаве і, перавешвагочыся цераз маміну руку, час ад часу ўпіраецца лобікам у халаднаватую шыбу. I ўсё гудзе штосьці сваё, па-ранейшаму весела і заклапочана.

А мама слухае, як пад рукой яе квола тукае маленькае сэрца, і маме хочацца ёй сказаць: «А вунь дзе, бачыш, як яна, баба, ідзе?» I песня, просценькая, цёпленькая песня «са свае галавы», просіцца на язык. Там былі б словы пра белую сцежку, пра сонца і залаты каласок, за які пасварыліся два вераб'і, пра малую блакітнавокую Любачку, якую любяць усе — і мама, і тата, і наша бабуля…

Ды слоў не будзе, ніякіх, бо Жэня баіцца, што як толькі яна акажацца, дык і не вытрывае больш.

1961

«НЕ ХАЧУ І ГЛЯДЗЕЦЬ…»

Да гэтай тэмы цяжка знайсці падыход, цяжка падняць i перадаць другім той жах i боль ад неймавернай нізасці, да якое даходзіць — i гэта найстрашнейшае — звычайны чалавек…

Сядзеў на працэсе над былымі карнікамі, тымі з нашых людзей, што ў пачатку вайны папераходзілі на службу да фашыстаў. Сядзеў я ў першым радзе, з самага краю ад загародкі для пад судных. Глядзеў у іхнія твары з адлегласці трох-чатырох метраў. Калі адзін з ix, стоячы за трыбунай, сведчыў супраць другіх, мне было відно, як пад яго старым пінжаком дрыжэлі са страху худыя лапаткі. Углядаючыся ў твары, я асабліва здзіўляўся з румянага, лысаватага, паўнаватага спакойнай сытасцю мужчыны, найбольш як быццам прыстойнага ды пачцівага на выгляд. Пятнаццаць год пасля вайны ён прадаваў недзе на Паволжы настаўнікам пачатковай школы, тысячы дзён, мільёны мінут углядаўся ў дзіцячыя вочы за партамі i не выбухнуў, не разарваўся ад успамінаў пра тых дзяцей, якіх забіваў — днём i ноччу, улетку i зімой, пра лямант ix матак, таксама перадсмяротны!..

Той, у якога дрыжэлі лапаткі, сведчыў пакуль што свабодны, яго адкапалі найпазней, дзесьці ў нетрах Палтаўшчыны. Як ён ні намагаўся выгарадзіць сябе і, для сябе ж, прыглушыць віну свае кампаніі, ён, аднак, сведчыў супраць тых, за перагародкай. А яны агрызаліся. І вось, калі ў гэтай, агіднай па-звярынаму грызні, абмежаванай толькі страхам i асцярожнасцю, пачулася адзін раз хлёсткая рэпліка — мне стала страшна…

Страшна i горка ад таго, што сёння, восенню шэсцьдзесят першага года, у перапоўненым клубе многія з тых, што прыйшлі сюды па запрашальных білетах, — раптам весела запляскалі ў далоні…

Чаго тут больш — ідыятызму ці бяздумнасці?

Вось дзе старонкі жаху, што не маюць права адысці ў нябыт, словы тых, што цудам выжылі:

— Немцы нейкія, ці, ліха ix душу ведае, хто яны, укінулі мяне ў агонь, калі хата гарэла. Засланіла я твар рукамі i перабегла…

Гаворыць гэта ўжо старая сёння жанчына, з тварам, абпаленым у тым агні.