Страница 66 из 136
— О! — сказаў ён голасам пераможцы.
— А што гэта?
— Вось i не ведаеш!
— Мі-хась-ка, што-о?
Чарнявы, загарэлы ёршык, унук старога «караля вугроў», горда i радасна прачытаў:
— Мой дзед.
1958
ДВАЦЦАЦЬ
Цеплаходзік «Глорыя» ідзе з Капры на поўнач. Цёмная восеньская ноч ахутала Неапалітанскі заліў.
Пасля спякотнага дня на верхняй палубе холадна. Не хочацца стаяць там — з няноваю думкай, што вось і ты, нарэшце, дыхаеш паветрам італьянскага поўдня; не хочацца слухаць усюды аднолькавы гоман хваль, любавацца зоркамі, тымі самымі, што і дома; не хочацца глядзець нават на зусім ужо экзатычны, косы пункцір агнёў канатнай дарогі на схіле далёкай, нябачнай піраміды Везувія…
Сяджу на ніжняй палубе, стуліўшыся каля акна, і, стомлены трыма суткамі турысцкай беганіны, то акунаюся ў лёгкую, салодкую дрымоту, то выплываю з глыбіняў наверх… Туды, дзе навокал нястомны шоргат ног і ненасытны гоман, дзе знізу чуецца аднастайны і, нібы ўнутры ў цябе, няўмольны стук матораў…
А ў думках-марах столькі сонца, блакіту і зеляніны! Там, як у люстры трох апошніх дзён, бачу залітае сонцам мора — і зблізку, пад намі, і здалёк — з акна вагона ці аўтобуса; там стракацяць-жаўцеюць лімоны ў густым лісці, раскошна высяцца вечназялёныя, агромністыя парасоны пініяў, чапляюцца за схілы гор крывыя ствалы аліўкавых дрэў; на роўнядзі далін брыдуць перад плугамі сівыя, рахманыя валы, стаяць шэрыя буданы з пампаснай травы і, не вельмі меншыя за іх, таксама шэрыя вуллі… На фоне марской яскравай сіні, велічна-грозных вулканічных вяршыняў і таксама, здаецца, спрадвечных руінаў мармуровай антыкі так проста, так па-сучаснаму, па-хатняму зелянеюць галоўкі капусты…
І чуецца смех над вадою — звонкі, нястрымны.
Яна прыгожая — твая радзіма, мой малады, сінявокі аміка! [16]
Каб я ўмеў, дык сказаў бы табе пра гэта яшчэ пазаўчора, як толькі ўбачыў спавіты імглой Неапаль, як толькі таропка пайшоў па яго вуліцах, — то шырокіх, з пальмамі і зялёнымі жалюзі раскошных асабнякоў, то вузкіх, з развешанымі сцягамі галечы — мокрым і сухім рыззём… У Рыме я сёе-тое сказаў бы табе і пад зводамі Пантэона, дзе вечны агонь над грабніцаю Рафаэля, і ў ватыканскім музеі, каля вітрын з рукапісамі Галілея і Петраркі, у руінах таго славутага цырка, каменні якога яшчэ патыхаюць запечанай кроўю нявольнікаў, і ў касцеле «Святога Пятра ў ланцугах», дзе боязна ад думкі, што вось ён — ужо не біблейскай легендай, а геніем тваёй зямлі народжаны Майсей — узарве сваёй сілай не толькі цёмны касцёлік, але і ўвесь стары квартал навокал гэтай вязніцы мастацтва!..
Яна цудоўная — твая Італія.
Дзіўна толькі і крыўдна, што за нашы тры дні і дзве ночы я не пачуў тут ніводнай песні…
Праўда, затое тут канчаткова развеялася маё наіўнае ўяўленне пра вечна бесклапотных спевакоў-мандаліністаў… Убачыўшы дымныя заводы, белыя палацы і магутныя караблі, я неяк зусім па-новаму зразумеў, што ўсё гэта зроблена вамі, вясёлымі людзьмі, у якіх можна і ў працы многаму павучыцца.
А песні так і не пачуў…
Затое сёння я чуў твой смех. Можа, і беспрычынны ён, і лішне малады, — хто гэта здолее пэўна сказаць?.. Ты, капрыйскі лодачнік, не думаеш пра гэта, звонячы смехам над роднай вадою, таксама як не абдумвае прычыны сваёй радасці жаўранак над палямі маёй стараны.
Слухай, аміка!
Калі наш цеплаходзік прычаліў да шумнага пірса ў тваім маляўнічым гарадку Марына Гранда, ты — як быццам невыпадкова — знайшоў нас, чатырох сяброў, у турысцкім растрывожаным мурашніку. Свецячы нам белазубай усмешкай, ты закрычаў і замахаў рукамі: «Сюды, сіньёры, сюды!» Мы павіталіся, і ты ледзь не подбегам павёў нас да свайго кацера.
За высокай, шэра-зялёнай сцяною Капры заходзіла сонца. Скалісты, ззаду асветлены праменнямі бераг быў стромы, як сцяна, высокі — больш за дзвесце метраў. І кацер твой, узняўшы над ціхай вадою гордае валлё, памчаў нас, як белая птушка, уздоўж гэтай цяністай сцяны ў той бок, дзе была яшчэ адна таямніца, яшчэ адно дзіва… А ты смяяўся, сінявокі прыгажун, паказваючы на ўсе іншыя кацеры, што засталіся далёка за намі!..
І мне хацелася разам з табою смяяцца. Толькі — з іншага… Усемагутны чалавек!.. А вось мы не можам як след зразумець адзін аднаго, не можам нават сяк-так выказаць адзін аднаму тое, чым поўніцца душа! Ёсць дзве мовы, з глыбокай, усеабдымнай красою, а мы — у сваім сучасным кацеры, — як першабытныя, толькі смяёмся, махаем рукамі, падміргваем, моршчымся!..
А я ж, здаецца, ведаў цябе даўно. Я сустрэў цябе ўпершыню як быццам не сёння. Я чуў твой голас і смех з кніжных старонак, з экрана… Ведаў цябе яшчэ ў той час, калі па-равесніцку шчыра здружыўся з маленькімі героямі Амічыса, калі на крылах хлапечай мары хадзіў па гэтай зямлі ў атрадах Спартака і Гарыбальдзі!..
— Гротта адзурра! [17] — крычыш ты, працягнуўшы руку ў той бок, дзе ля высокай сцяны берага, у затоцы, паказалася мноства лодак.
Калі аціхае матор твайго непераможнага летуна і белае валлё яго апускаецца на ваду, мы чуем густы кірмашны лямант. Лодачнікі атакуюць нас, яны, як цвікі да кавалка магніту, з усіх бакоў паўзуць насамі белых лодачак да першага і, відаць, чаканага тут пасланніка нашай «Глорыі». Мяне і сябра забірае ў лодку шустры, падчапісты, пажылы сіньёр у кепцы, па-сваяцку падобны да дзядзькі Тодара, старшага пастуха ў маім калгасе.
Кацеры з турыстамі прыбываюць адзін за адным. Шум нарастае. Арудуючы вёсламі, як падоўжанымі рукамі, сіньёр наш прабіраецца ў лодачным кірмашы да чорнай, як вялізныя чалеснікі, дзіркі ў скальным беразе над самай вадою. Потым, паклаўшы вёслы, ён хапаецца за тоўсты, іржавы трос, які, нацягнуты над нашымі галовамі, паўзе таксама туды. Ад крыку старога, а больш інстынктыўна, мы нагінаемся. У гэтым месцы вада паддаецца агульнай гарачцы: навокал ціхая — у нізкі тунель яна імчыцца ледзь не з пенным шумам. Уварваўшыся з белага свету ў падзямелле, лодка наша амаль замірае на супакоенай вадзе. Мы разгінаем спіны… Не, тут хочаш не проста разагнуцца, а ўзняць рукі, ускінуць іх над галавою ў захапленні… Якая прыгажосць! На стыку цемры — зверху, ад скальнага скляпення, — і святла, большасць якога ўліваецца сюды знізу, праз ваду, — як непаўторна ён нараджаецца, гэты блакітны колер радасці! Як зразумелы мне твой смех, малады сінявокі аміка!..
Але і ў гэтым паэтычным гроце мы не схаваліся ад турысцкіх законаў: і тут нас абавязвае рэгламент і чарга!.. Стары наш робіць круг каля сцен і выкіроўвае да выхаду, які ўжо не нагадвае чалеснікі, — так многа льецца адтуль святла.
— І Горкі быў тут, напэўна! — гукае хтосьці з іншай лодкі.
І тут наш сіньёр нечакана шырока ўсміхаецца, пускае адно вясло і, узняўшы руку, ледзь не крычыць:
— Массіма Горкі — гранда! [18]
Сказаўшы гэта, ён пусціў і другое вясло, аберуч учапіўся за трос над галавой. Мы памагаем старому, бо вада не хоча нас адгэтуль выпускаць. А на сонцы, у мітуслівую хвіліну развітання, мы аддаём сіньёру «старшаму пастуху» ўсю нязвонкую луску худасочных манетак з надпісам «Рэпубліка Італіяна», частуем яго сваімі, айчыннымі папяросамі. За тыя тры словы, за радасць, якою ён нас надзяліў, нават не думаючы пра сваю незвычайную шчодрасць!.. Шустры, падчапісты сіньёр нешта крычыць — ці то нам, ці ўжо нашаму вясёламу аміка, да кацера якога мы якраз прычалілі. І ў крыку ягоным, з яго шырокай усмешкі нараджаюцца тры ранейшыя словы.
— О! — падхоплівае іх наш сінявокі. — Массіма Горкі гранда, о!..
І мы імчымся зноў — зноў першыя ляцім над люстранай вадою, засяваючы след свой процьмай алмазаў. Калі ж канчаецца высачэнны, шэры абрыў, за якім ужо сонца зайшло, калі з-за павароткі паказваецца бела-чырвона-зялёны амфітэатр партовага гарадка, матарыст наш выкідае наперад руку — загарэлую, у белым, надзьмутым ветрам рукаве, — паказвае нешта і звонка крычыць:
16
Аміка — друг (італьянск.)
17
Гротта адзурра — Блакітны грот (італьянск.).
18
Гранда — вялікі (італьянск.)