Страница 20 из 136
Тут быў дагэтуль заразны шпіталь. У цемры ледзь відаць павыкіданыя з палатаў сеннікі, многа насілак. Стогны i — асабліва страшная — цішыня пад дожджыкам. Калі мы праходзім тут ca сваім акрываўленым цяжарам, з адных насілак нас аклікае ціхі, дзіўна стрыманы голас:
— Калегі, запалка ёсць?
Гэта — адзін з тых, што маўчаць, i на насілках застаючыся салдатамі.
На ганку шпіталя нас сустракае маладзенькая дзяўчына — у белым адзенні санітаркі i ўся ў святле з калідора. Хусцінка з чырвоным крыжам на лбе так блізка ад жалезнага канта маёй каскі, а вочы — поўныя слёз — яшчэ бліжэй, даходзяць у самае сэрца.
— Хлопчыкі, родныя, вы ix не пусціце сюды?..
Яна бярэ з талеркі, што ў левай руцэ, i падае нам — як дзецям, адразу ў рот — пірожнае. I мы жуём.
— Пяр-ру-не! — прыглушана мармыча Філец. I абрывае, мне здаецца, з прыплачам.
К чорту ix, слёзы!.. Не, дарагая, мы ix не пусцім!..
Так гаварылі мы i Савіньскаму, калі палажылі яго на падлозе шпітальнага, поўнага крыку i стогнаў калідора.
Так думалі мы пасля, зноў лежачы каля другога станкача, на тым узгорку, дзе нас сустрэла ўвечары «ўра».
I зноў налева ад нас ляжалі пад дажджом бяссонныя сябры, а направа, пад іншым ужо абрывам, шумела мора i галасіла ў імглістай цемры сірэна маяка…
…На трэці дзень прыйшлі разгром i няволя.
КРОЎ НА СЦЯНЕ
Спачатку было нас некалькі сот. Мы, марская пяхота, проста пяхота i рознае іншае войска. Усё, што адалела, што магло ісці. Гналі нас па знаёмай дарозе. Польскія дзеці давалі нам яблыкі, хлеб, польскія маці плакал i. Другія суткі, ужо на варожай зямлі, нас везлі ў перапоўненым таварняку, без яды i вады, пад замком. Пяць сутак марьші за дратамі шталага, дзе нас было ўжо некалькі тысяч. Перапісалі, пабілі на групы, далі кожнай групе ахову, вахмана ці двух, i — за вароты, на праду.
З таго дня засталося нас дваццаць. З розных палкоў. Кадравікі i старая «рэзерва».
Нас прывезлі ў маёнтак, дзе над векавымі ліпамі дыміў комін вялікага бровара i млосным смуродам брагі было насычана ўсё навокал — ад шорсткіх, як перасохлыя вехці, вусоў зубатага вінакура да шэрых леташніх стагоў саломы далека за гумнамі.
Дарогі з паўстанка ў маёнтак — не больш за кіламетр, a канваіраваць нашу арбайтскаманду выйшла ix, швабаў, з пятнаццаць. Паляўнічыя стрэльбы. Мушкеты нейкія, бадай, з эпохі Фрыдрыха Вялікага. Нагайка з алавянай галкай на канцы (гэтым узброіўся якраз той вінакур). I аўтамат. Сынок аконама, нагала стрыжаны шчанюк у форме гітлерюгенда, нёс яго на баявым узводзе, з пальцам на спуску.
Сустракалі нас, відаць, усе, хто ўжо або яшчэ трымаўся на нагах.
I ўсе глядзелі, вухкалі на нас, як на самых сапраўдных разбойнікаў…
Мы думалі, дзівакі, што тут нас, нарэшце, хоць трохі накормяць. («Немец спачатку дасць есці, а потым спытае работы», — гаварылі калісьці палонныя з першай сусветнай вайны.) А нам далі вялікія металічныя кашы, трохзубыя матычкі i пагналі ў поле. Ужо не па-святочнаму, без шыку — толькі наш вахман i аконам. За садам пачыналася бульба, а канчалася яна там, дзе, як у казцы, неба сутыкаецца з зямлёй. Бровару бульба патрэбна, a ўжо кастрычнік пачаўся — спазняемся. Так гаварыў аконам вахману.
I вось пацягнуліся змрочныя дні. Безліч бясконцых барознаў апоўзалі мы сырымі каленьмі, процьму кошыкаў бульбы выграблі з зямлі. A колькі ж бяссільнай нянавісці, горкай крыўды зазналі нашы нервы, затузаныя голадам, холадам, здзекам, тугой!..
Адно ўспамінаецца лёгка i светла — дружба.
Нядаўні наш ротны кухар Збых — цяпер не ў белым каўпаку i не з такой чырвонай, паліванай ражкай — самаахвярна апякаў гарачай бульбай рукі, вьпсладаючы яе з катла на доўгі стол, i ніколі не было таго, каб нехта з нас атрымаў пяць бульбін тады, калі другому прыходзілася чатыры з палавінай. Так было вечарамі. Раніцай сутачны хлебны паёк, па дзвесце грамаў, ён таксама дзяліў з аптэкарскай дакладнасцю. Тое ж было з абедзеннай бурдой, якую мы, без хлеба, сёрбалі заўсёды ў полі. Вечарамі, на нарах халоднай адрыны, пры кволенькай электрыцы (і на лямпачках эканомілі), мы рэзаліся ў самаробныя карты, бурна, часцей за ўсё па-пустому, але бяскрыўдна спрачаліся, рагаталі, спявалі, а потым, кожны па сабе, снілі волю i хлеб. Казік Халупка амаль штоночы крычаў i плакаў праз сон, паўтараючы «мама» i «Зося»… Крык гэты часта будзіў каго-небудзь з сяброў, нехта часамі нават уключаў святло i, стуліўшыся, доўга сядзеў на саломе. За дошкамі пераборкі, што аддзяляла нас ад кашошні, мерна жавалі i фыркалі коні, пазвоньваючы ланцугамі кантараў. Па чарапіцы манатонна паклёўваў бясконцы восеньскі дождж. A ў кутку, над смярдзючай парашай, варожай насмешкай цьмяна блішчала вялікае, рабое ад праталін люстра. Прачыналіся яшчэ адзін-другі, перакідаліся словам, тушылі святло i зноў аціхалі. На досвітку грымеў замок i чуўся агорклы вахманскі голас… Капаючы бульбу, мы старанна раўняліся ў рад, ніхто не вытыркаўся нават хоць бы на нос наперад, як ні стараліся нас падзадорыць на гэта брахлівыя, наіўныя батрачкі, як ні крычалі аконам ці вахман вечнае «польнішэс швайн!..».
Пасля, аднак, між намі аб'явілася гадзіна. Пажылы пехацінец, панурэйка Фліс, «рэзерва», з тых пазнанякаў, што гавораць трохі па-нямецку. Ен пачаў вырывацца ў рабоце, усё больш ды больш нахабна агрызаючыся з намі, завёў нейкія шэпты ды хаханькі з вахманам, i нават ca сваімі збіваўся не толькі на мову, але i на думкі нашых гаснадароў. Тыя яго, вядома, хутка заўважылі i пачалі ставіць нам у приклад удзячнай працавітасці, у доказ таго, што мы — няўдаліцы i нават сабатажнікі.
Неяк апаўдні аконам забраў Фліса з поля i павёў у зусім недалёкую вёску. Увечары Фліс вярнуўся ў нашу адрыну адзін, без вахмана, проста ззяючы ад шчасця. Ён будзе працаваць у цесця самога гера аконама! Ён будзе хадзіць туды сам i прыходзіць, як сёння, сам!.. Ён нажорся, як чоп, гэты рабочы гітлераў бугай, i з сабой прынёс бутэрброд, які доўга i даўка чвакаў, лежачы на спіне…
Гэтак пайшло штодня. Шчасце яго не ўмяшчалася ў ім. Ён мог гадзінамі бубніць пра ўсе падзеі свайго дня, пра кожны кавалак яды, пра кожны крок сваіх баўэраў… Яго, вядома, абсякалі. Ён трохі агрызаўся, а то баязліва маўчаў, нават i ў страху хітра пасміхаючыся. Найгорш, аднак, было тое, што сёй-той з нашых хлопцаў пачаў спакваля здавацца, прыкметна зайздросціць яму. Голад…
А потым выбухнуў боцман Антоні.
Ён быў малодшы механік з «Віхра», марак. Захварэў у жніўні, i вайна застала яго на беразе. У няволі Антоні як быццам да часу зняў з сябе набытае шматгадовай службай званне i стаў проста старэйшым таварышам, якога любілі за сціпласць, за ўсмешку i апавяданні пра рэйсы ў краіны неймаверна цікавых прыгод, у тым ліку, вядома, i самых зманлівых — з чужымі красунямі. Расказваў ён так шчодра, што мы прывыклі i засынаць пад гэтую дабрадушную буркатню, i прачынацца, i зноў засынаць… Бывала, слухаеш яго, задрэмлеш, зноў прачнешся, а ён усё сядзіць каля чыгуннай печкі, глядзіць на агонь i слініць-пакурвае люльку з нямецкай «сечкай». Прыўзнімешся на локці i скажаш яму (мы ўсе, намнога маладзейшыя, былі з ім на «ты»):
— Што, Антоні, цягніка чакаеш?
А ён усміхнецца — па-свойму сумнавата, добра — i ціха адкажа:
— Так, браце, курчэ пячонэ…
Гэтым «печаным куранём» ён падмяняў для сябе ўсю тую непрыкрыта грубую лаянку, якой мы з казармаў былі, здавалася, безнадзейна заражаны.
Значыцца, Фліс хваліўся сваімі гаспадарамі. I баўэр вельмі добры, i фрау добрая, i нявестка — таксама. Іхні адзіны сын быў недзе на ванне, камандзірам батарэі, а жонка яго, гэтая самая нявестка Кэта, хадзіла — ён i пра гэта не раз гаварыў — спачатку тоўстая, а потым нарадзіла хлопчыка. Камандзір батарэі неўзабаве, ужо ў пачатку зімы, прыехаў у адпачынак з французскай граніды. I быў таксама вельмі добры з Флісам. Ажно руку яму гер лёйтнант Горст падаў, ажно паклікаў у спальню i пахваліўся нашчадкам…
Каб толькі ж гэта!
Калі пачаў ён, Горст, бацькам i Кэце паказваць свой франтавы альбом, дык узяў ды паклікаў таксама i Фліса з двара.