Страница 122 из 136
I я чакаю — даўнім, юнацкім чаканнем, — што за ракою, на стозе i на пакошы, за нас i нашай радасцю вось-вось запляскаюць-заклякочуць у яснае неба буслы. 1982
КАСАТАЧКА
Касатка — ластаўка, птушка Hirundo domestica.
I тое самае, што мілая, галубка, золатка.
Удовін дарослы сын паміраў пры памяці i доўга.
— От, мама, — ціха i цяжка сказаў ён неяк, ужо бліжэй да канца, — я цяпер думаю… як гэта рыба… калі яе… на бераг… выкінеш… як яна… дыхае… тады….
На пахаванне з горада прыехала з сям'ёй дачка. Яшчэ на вуліцы, толькі з машыны вылезла, a ўжо… не пачала, вядома, плакаць — зноў заплакала. Зяць нешта тоўкся каля сваіх шафёрскіх дзвярэй, а дачка, з унучкай на руках, штурханула нагою брамку, а тады пусціла з рук малую. Нібы прасветлы прамень з-паміж цёмных хмараў — на чыстую сцежку ў веснавой траве, да новай хаты ад журботна-новых варот, зробленых таксама ім.
На двары было многа людзей. Яны ўсе стаялі, ішла адна бабуля. Унучка — быстранькая, румяная, з дзвюма чорнымі коскамі — бегла насустрач старой, ручаняты ўзняўшы здалёк, у шчаслівай гатоўнасці зноў апынуцца высока, на яшчэ адных родных руках. Штосьці яна крычала радасна, у святым сваім няведанні, далека над усім дарослым смуткам…
Сын — спраўны работнік, дужы, спакойны дзяцюк — з вайсковай службы вярнуўся з нейкай таямніцай. Ніяк жаніцца не хацеў, i ў без нечага трыццаць усё ўсміхаўся, што паспее. Працуючы экскаватаршчыкам на меліярацыі, недзе там, на халодным асеннім балоце, ударыў i, звыш таго, застудзіў нагу. Неўзабаве хвароба з яшчэ адной вучонай, нават мілагучнай назвай — саркома — папаўзла з нагі вышэй. Лічачы збоку, для знаёмых i нават сваякоў, хто з ix жыве далей, паўзла яна паволі, больш за паўгода. А для самога, для маці як ён ішоў, чым быў напоўнены той час?.. Спачатку дома, пасля ў бальніцах, бліжэй i далей, тады зноў дома, на адыходзе. Час невымерна доўгі i безнадзейна хуткі, калі яно ўсё скончыцца…
Унучка дробненька бегла, радасна штосьці крычала. Нібы яна з бабуляй былі на поўным людзей панадворку толькі адны.
I старая, як быццам таксама тут адна, як быццам яна хоць на момант адышлася ад самага краечку чорнай бездані свайго маўклівага мацярынскага гора, хутка ішла насустрач госцейцы, здалёк прыгнулася з працягнутымі спрацаванымі рукамі. Падхапіла, нарэшце, малую, прыпала сухімі, бяссоннымі вуснамі да цёпленькай, пругкай, салодкай шчакі i прашаптала горача, нібы толькі сабе:
— Касатачка… шчабятушка мая!..
…Пра рыбу на пяску, якая задыхаецца, — гэта пасля ўжо, дзён праз некалькі, у яе знайшлася сіла расказаць уголас.
1982
ДЗВЕ З ЛЕГЕНДЫ
«Усім добрым ва мне я абавязаны кнігам». Услед за Горкім так могуць сказаць дый кажуць многія, кожны па-свойму. I я ўжо нямала пра гэта пісаў, аднак сказаў, здаецца часамі, далека не ўсё. Бо i пра кнігу, як пра маці — зноў жа згадаем Горкага, — можна расказваць бясконца.
Мае маленства прыйшлося на складаны час пасля першай сусветнай i грамадзянскай войнаў, пачатак яго прайшоў у савецкім горадзе, а больш свядомы працяг у заходнебеларускай вёсцы. Чытаць мяне навучылі па-руску, да школы. А школа ў нашым Загоры была тады польская, з рэдкімі беларускімі ўрокамі. Такім чынам — тры мовы, на якіх я пачынаў знаёмства з мастацкім словам.
Польскія кнігі дзецям давалі ў школе. Беларускія былі там для нас як буквары ды чытанкі; іншыя кнігі на роднай мове зрэдку трапляліся па хатах. Рускіх у вёсцы было найбольш. У нашай хаце — частка на лаве за сталом, цэлы ix стосік на покуці, а на гарышчы — яшчэ i ў вялікай чамаданістай карзіне. Той скарб, што бацька, дзякуй яму, прывёз з Адэсы.
I было яшчэ ў нас шкадаванне, сямейная легенда пра дзве надзвычайныя кнігі, якіх мы не здолелі ў вёску давезці. Пры пераездзе граніцы трэба было плаціць, — адтуль мне помнілася грозна-незразумелае слова кантрыбуцыя, — а грошай не хапіла, i ў Мінску, дзе мы адбывалі некалькі дзён каранцін — другое грознае слова, — прыйшлося сёе-тое прадаць, у тым ліку дзве кнігі.
Адна з ix — аднатомнік Гогаля.
На шчасце, такі самы аднатомнік быў, як неўзабаве аказалася, у суседа, застаўся з тых гадоў, калі ў нашай мясцовасці доўга трымалася лінія русканямецкага фронту i ў хаце дзядзькі Ёсіпа «стаялі» царскія афіцэры.
Мы пазычалі Гогаля i тады, калі я, найменшы ў хаце, толькі гартаў тую вялікую, тоўстую кнігу, бясконца гледзячы цацкі-малюнкі, тлумачэнні да якіх сяды-тады давалі старэйшыя. Адно па-малечы ўчэпіста, ліпка запаміналася, другое ж трэба было дадумваць у адзіноце, да якое, дарэчы, з самага малку i мяне спакваля прывучыла кніга. Тарас Бульба i дзе на кулачкі з сынам; свіння ўсадзіла лыч i вушы, усю сваю лабэціну ў маленькае акно, з двара ў хату, i вельмі здзівілася; таўшчэзны Сабакевіч, падвязаўшыся сурвэткай, аберуч узброіўшыся, жарэ сваю вялізную рыбіну… I яшчэ, i яшчэ. Усё ў тым Гогалі ўспрымалася тады на смак, як у галоднага, на дотык, як у сляпога, на зрок, як у азоранага ўпершыню. Успрымалася з тым нечым невымоўна блізкім i вельмі патрэбным, ужо сяк-так адчувальным у малюнках i яшчэ ўсё бясконца загадкавым, панадна таямнічым i ў дробненькай стракатасці, i ў белі старонак тэксту. Адна за адной, адна за адной — за адзін раз ніколі да канца не дагартаешся. I гэта добра так, з тым адчуваннем ціхай, самотнай бясконцасці. Поле бе лае — снег, якому няма канца, поле шэрае — ралля, якая таксама навокал, куды ні зірнеш. I прадчуванне, незразумела шчаслівае прадчуванне красы i сілы слова.
Пазычалі мы той аднатомнік i тады, калі ўжо i я пачаў чытаць, патроху ўваходзіць у цудоўны гогалеўскі свет.
Здарыўся быў з тою кнігай вялікі канфуз. Калі яна была пазычана богведама які ўжо раз, я не толькі сам вельмі доўга не аддаваў яе, але, каб падзяліцца шчасцем смеху, яшчэ i ў школу ўпотай панёс, ужо ў мястэчка, даў яе пачытаць, узяць дахаты аднаму з найбліжэйшых сяброў. Сусед наш не ведаў пра гэта, яму проста апрыкрала доўга чакаць, i ён у нядзелю зайшоў па Гогаля сам. Салідны, нават суровы, як здавалася, дзядзька Есіп, вельмі старанны, працавіты i зборлівы гаспадар. Спачатку мне, нягледзячы на ўсю даросласць сямікласніка, які ўжо i чуб адмысловы адгадаваў, i вершы пісаў, у якога ўжо, як гаворыцца, кнігі ў сумцы, a дзеўкі ў думцы, прыйшлося ганебна схавацца на гарышчы, сёе-тое там перажыць, пасля адчайна спусціцца адтуль на голас хатніх i — прызнацца. A ўжо назаўтра прынесці кнігу са школы i — наша маці, тады ўжо восьмы год удава, была жанчына строгая — ісці з пазыкай i просьбай яшчэ раз прабачыць.
Найгоршае было, аднак, у тым, што больш пазычаць гэты зачараваны аднатомнік я ўжо не асмельваўся, а Гогаля свайго займець прыйшлося гадоў праз пятнаццаць.
Другую кнігу з сямейнай легенды, «Русскую христоматию» А. Д. Галахава, убачыў я толькі днямі, праз шэсцьдзесят гадоў пасля таго, калі мог бачыць яе несвядома, вачыма дзіцяці, чаго не памятаю.
У адзін з тых чэрвеньскіх дзён 1922 года, калі тыя кнігі, Гогаля i Галахава… Бог мой, у той легендзе пасля адны імёны так хораша, так недасяжна гучалі!.. Калі наш бацька вырашыў ix прадаць і, узяўшы старэйшага з нашай хлапчукоўскай тройкі, дванаццацігадовага Колю, некуды з кнігамі пайшоў, мы ўдвух з сярэднім братам Мішам, яму восьмы, мне пяты год, залезлі ў чужыя слівы. На той паляне на паўднёвай, козыраўскай ускраіне Мінска, дзе гурбамі ляжалі бежанскія манаткі, выгружаныя з таварнякоў, i ад дажджу ды начное зябкасці паўставалі сякія-такія, з коўдраў ды посцілак, буданчыкі. Гаспадар саду накрыў двух нявопытных шкоднікаў у белых адэскіх панамках i прывёў нас туды, куды мы, румзаючы, паказалі. Тут падышоў i тата (на гарадскі лад — папа), хоць для расправы хапіла б i мамы адной. Аднак ніхто нас, помніцца, не караў, ні па-чужому, ні па-свойму, толькі, відаць, яны ўшчувалі, а мы хімкалі, ca страху там ці ад сораму. Найбольш запомнілася, проста-такі да шчымоты на языку, прыкрая кіслата тых цвёрда-зялёных, аскомістых сліў. I яшчэ адно — як мы, мама i я, раней за тыя слівы ці пасля ix, пайшлі купляць хлеб i як, купіўшы, вярталіся. Два незабыўныя адчуванні — сіла i цеплыня матчынай рукі i смак свежага, таксама цёплага сітнага хлеба, кавалачак якога я еў на хаду, можа, i ўпершыню такім спосабам: з шурпаценька-духмянаю мукой з-пад ніжняй скарынкі на ніжняй губе.