Страница 2 из 20
У пакоi стаяла шырокая чырвоная тахта, на якой вечарамi сядзеў я з мацi i гуляў у падарожжы. Бацька наш з'ехаў на два гады вучыцца ў чужую сталiцу, дзе ўвесь час хварэў на алергiю. Яшчэ ў нас жыла матчына сястра Рэня, — яна хадзiла ў педiнстытут на вячэрняе аддзяленне. Так што нам нiчога не заставалася, як сядзець удваiх на чырвонай тахце i гуляць у падарожжы. Тахта была нам за карабель, за самалёт, за цягнiк... У залежнасцi ад таго, што было патрэбна аднаму з нас, тахта ператваралася ў самыя неверагодныя караблi для падарожжаў. Мы па чарзе распавядалi пра розныя краiны, гарады i вёскi, мы ляцелi над светам i перачытвалi доўгiя бацькавы лiсты. "Любыя мае Нiна i Валодзя!" — пачынаўся адзiн з iх. А з усiх падарожжаў запомнiлася, як мацi расказвала пра вёску Рудзiцу.
Вайна. Зiма. Мая мацi, ёй дзесяць гадоў, нясе малако з Рудзiцы ў Койданава. Малако ў вялiкiм пяцiлiтровым бiтончыку. Рукi мерзнуць. Бiтончык цяжкi. Хочацца спынiцца i вылiць малако ў снег. Снег белы, як малако, а малако белае, як снег, i здаецца, што, калi выльеш малако на снег — яго не будзе вiдаць i нiхто не знойдзе таго вылiтага малака. Яна ўжо вырашыла, што вылье малако каля тэлеграфнага слупа, што стаiць на пагорку. Яна даходзiць да яго i вырашае пранесцi бiтончык да наступнага слупа. А каля наступнага, высокага i чорнага, яна бярэ бiтончык у другую руку i нясе далей... Вайна — гэта калi дзяўчынка нясе бiтончык з малаком па пустой зiмняй дарозе ад аднаго чорнага слупа да другога. Снег, холад, дарога, слупы. Маленькая дзяўчынка з алюмiнiевым бiтончыкам — вайна.
Мацi шмат расказвала пра розныя гарады. Пра Магiлёў i Наваградак, пра рэчку Табол у казахскiм стэпе. Але мне запомнiлася дзяўчынка з малаком.
Я прасiў мацi расказаць, i яшчэ я прасiў, каб яны з бацькам збiралi грошы мне на брата. Амаль ува ўсiх у нашым двары былi браты i сёстры, толькi ў мяне ды ў суседа Юры не было. Брата я выпрасiў. А Юра сказаў, што брат мой — дрэнь, што ягоны кот Мурзiк лепшы за нашага Максiма. Думаў я нядоўга i разбiў Юрку нос. Мяне, пэўна ж, пакаралi, але я не памятаю, як, а выдумляць не хачу.
Каб не пакiдаць мой аповед без эпiзоду пакарання, раскажу, як гэта рабiлася другiм разам: калi я склаў папяровы самалёт, падпалiў яму крылы i з гаўбца пусцiў . Самалёт увайшоў у "штопар" i ўпаў на гаўбец да Ярмоленкаў, што нiжэй на два паверхi жылi. У Ярмоленкаў бацька любiў рыбу лавiць i трымаў на гаўбцы рыштунак — сетку, вуды, падсакi. Рыштунак iмгненна запалымнеў. Добра, што ў кватэры людзi былi, — патушылi. Нават залiлi ўсё вадою так хутка, што мой самалёт не паспеў згарэць. Па рэштках размаляванага алейнымi фарбамi самалёта мяне i "вылiчылi". У нашым пад'ездзе жылi карэктары, тэхрэды, паэты i празаiкi, нават адзiн паважны сiвы з кавенькаю драматург, а вось мастакоў не было, фатографы i рэтушоры былi, але iм алейныя фарбы не патрэбныя. Вось i логiка. Каб я падпалiў пiшучую машынку, можна было б аспрэчваць, цi я тое ўчынiў. А з каляровым самалётам у руцэ рыбак Ярмоленка адразу да нас прыйшоў. Мяне бiлi салдацкiм пасам, а потым дзве гадзiны стаяў я на каленях, на грэчцы за шафаю. Стаяў i кляў усе пэндзлi, фарбы i алоўкi, якiя так любiў. Але колькi я праз iх памучыўся, нават у тым жа дзiцячым садочку.
Эма Казiмiраўна захварэла. У Клаўдзii Іванаўны памерла сваячка. Нам далi ў групу новую выхавацельку. Пасля палуднавання яна пасадзiла ўсiх за сталы, раздала алоўкi i паперу i загадала маляваць лодкi, караблi ды ветразi. Я намаляваў разрэз падводнай лодкi з мноствам рознакаляровых кают. Людзi не намалявалiся, бо ўва ўсiх каютах жыў толькi я адзiн. Ну хоць на паперы трэба ж мець уласны пакой? Але выхавацелька Нiнэль X. (X. — бо па бацьку, дзякуй Богу, забыўся) узяла мяне за вуха i завяла ў прыбiральню, дзе я i прастаяў, пакуль мацi па мяне не прыйшла. X. паскардзiлася, што я здзекаваўся з яе — псаваў алоўкi ўсiх колераў, перапэцкаў стол i рукi, не кажучы пра паперу, не намаляваў загаданыя лодкi, караблi i ветразi, а сваю абракадабру назваў "Разрэз". Мацi не ўразiлi абвiнавачваннi, яе ўразiла тое, што я прастаяў больш як гадзiну ў халоднай прыбiральнi. На другi дзень вярнулася Клаўдзiя Іванаўна. На паверхню ўсплыў зусiм iншы малюнак. Гэта быў Алегаў опус — на сiнiх, як i загадвалася, хвалях узвышаўся хрэстаматыйны крэйсер з вялiзнай свастыкаю на борце. Клаўдзiя Іванаўна не хапала Алега за вуха, не гнала яго ў прыбiральню, а растлумачыла, што свастыку лепш не маляваць, тым больш на хрэстаматыйным крэйсеры. Са сваiмi выхавацелькамi мы не малявалi караблi, мы абрысоўвалi i расфарбоўвалi сухое лiсце дрэў, малявалi грыбы, жалуды, трусоў, моркву i кабанчыка — тое, што бачылi i ведалi. Як бы там нi было, а накрэслiць свастыку на моркве нiхто не наважыўся. Нашто? Сапраўды. Малюнкi звычайна мы неслi дадому i дарылi бацькам. Шкада, яны з-за шматлiкiх пераездаў з кватэры на кватэру не захавалiся.
Затое засталася падушачка для iголак, якую я сам шыў для мацi пад Восьмае сакавiка. З гэтай падушачкай, вядома, пакуль што без iголак, любiць гуляць мая пяцiгадовая дачка Ядзя.
Укленчыўшы за шафаю, я кляў алоўкi, — напэўна так цi амаль так. Пецька Ярмоленка праклiнаў падручнiкi. Акрамя таго, што ён пляваў людзям на галовы i аблiваў прахожых канцылярскiм клеем, Пецька ўвайшоў у гiсторыю пад'езда адным неверагодным учынкам. Ён адарваў вокладку ў сваiм буквары, бо не любiў чытаць, i спусцiў абязвечаны падручнiк ва ўнiтаз. Як той буквар дайшоў з трэцяга на першы паверх? Не ўяўляю. Але так яно было. Унiтаз на першым паверсе, у кватэры настаўнiка фiзiкi, забiўся, i ўсё "дабро" паплыло-павярнула на падлогу. Настаўнiк насiў вёдрамi тое "дабро" на двор i вылiваў на кветнiк. А куды? Смурод стаяў жахлiвы. А мух было столькi, быццам яны з усяго раёна да нас у двор прыляцелi. Прыехалi сантэхнiкi i нiчога зрабiць не могуць, смяюцца, кажуць настаўнiку — насi. Ён, бедны, тры гадзiны, а можа, i болей цягаў вёдры. Змогся. Колькi можна? Узяў ён сякеру i прасек у падлозе дзiрку, каб "дабро" ў сутарэннi цякло. А яно, як назло, перастала цячы, бо сантэхнiкi нарэшце выцягнулi з трубы спляжаны буквар. Падлогу адрапаравалi хутка, тыя ж сантэхнiкi прынеслi дошку. Распiлавалi яе i прыбiлi, адно што не фарбаваная, але гэта неiстотна. А вось са сцяною ў кватэры настаўнiка фiзiкi было горш, чым з унiтазам i падлогаю. Сцяна памiж кухняю i спальняю трэснула. Ломкая лiнiя, як тая рэчка ўвесну, хутка пашырэла, i з-пад столi вывалiўся вялiкi кавалак бетону. Рабочыя з домакiраўнiцтва прывезлi некалькi бярвенняў i зрабiлi падпоры, каб, крый Бог, не абвалiлася столь. Недзе з год настаўнiк жыў у кватэры з някоранымi сасновымi бярвеннямi, пакуль не паставiлi новую сцяну.
А ў нашай кватэры, на сцяне пад самай столлю, ад вiльгацi началi расцi чырвоныя i дробныя грыбы. Іх саскрабеш, а яны зноў пасля дажджу вылезуць. Саскрабаў iх звычайна бацька, якi вярнуўся з чужой сталiцы i не мог больш як год уладкавацца на працу, пакуль не вызвалiлася месца на кiнастудыi. Бацька прыносiў мне абрэзкi кiнастужак з каляровымi рыбамi i звярамi. Я паказваў тых слайдавых звяроў брату, якi не ўмеў яшчэ гаварыць i больш за ўсё на свеце любiў сядзець на руках у сваёй нянькi.
За няньку ў яго была старэнькая настаўнiца, што колiсь выкладала ў Наваградку польскую мову, вядома, пакуль горад не вызвалiлi ад панскага прыгнёту i панскай мовы, лiтаратуры i культуры адпаведна. Зрэдку нянька гаварыла з бацькам папольску, i мне было цiкава слухаць усе гэтыя пшэ, чэч, гэньсь, бжэ. Мне здавалася, што гукi вельмi падобныя да галасоў страў на кухоннай плiце. "Пш-пш-пш", — гаварыла пара, калi другая нянька варыла бульбу "ў мундзiрах". Першая пераехала з Мiнска ў Гародню, каб штодня хадзiць "да касцёлу". Другая нянька была праваслаўная i самаахвярна пасцiлася, цэлымi тыднямi ела адно бульбу i пiла кiпень без цукру, а ўвесь заробак, дваццаць пяць рублёў на месяц, аддавала царкве. Абодвум нянькам было вельмi цяжка хадзiць на пяты паверх, лiфта не было.
* * *
Лiфт быў у наступным доме, куды мы перасялiлiся. Абабiты чырвоным пластыкам, ён вазiў жыльцоў у сятчастым калодзежы на ўсе дзевяць паверхаў. Ёсць лiфты, што не спыняюцца на другiм, а то i на трэцiм паверсе, а гэты спыняўся. Нашу сям'ю ён вазiў на восьмы, у трохпакаёўку, дзе мы жылi ўпяцярых, як каралi. Упяцярых, бо брата я ўжо вадзiў у дзiцячы сад i нянек не было, мамiна сястра Рэня выйшла замуж, а ў нас пасялiўся бацькаў дваюрадны брат Анатоль. Ён не змог жыць у iнтэрнаце, бо там невыносна смярдзела смажаным салам i цыбуляю. У нашым доме панавалi iншыя пахi: гастраном самаабслугоўвання на першым паверсе, смеццеправод на ўсiх дзевяцi, вiнзавод за сто метраў ад дома, завод па вытворчасцi лакаў i фарбаў за кiламетр, але яго смурод быў самы надакучлiвы. Карацей, пахаў хапала, ды пра невыносны пах у мяне будзе пазней.