Браслаўская стыгмата

Дарога з кiпарысамi ў горадзе Сочы, на Чорным моры. Менавiта там я прачытаў першую важкую кнiгу ад пачатку i да канца. Гэта быў травень 69 га. Чытаў на пляжы, у парку, пад кiпарысамi, пад платанамiѕ Сьвет амэрыканскiх iндзейцаў. Змаганьне за незалежнасьць. Майн Рыд. Прачытаўшы кнiгу, я завёў сшытак, куды пачаў запiсваць усё прачытанае. Той сшытак згубiўся, а вось другi застаўся. У iм я распачаў першае апавяданьне. А пачыналася яно з малюнка: прэрыя, кактусы, на даляглядзе — коньнiкi. Пачынаў, як i Майн Рыд, з апiсаньня прэрыi. Нiчога добрага не атрымлiвалася. Цiкава адно тое, што разумеў: ня здатны я апiсаць прэрыю. А ўсё астатняе, мне здавалася, ня вартае апiсаньня. Нашто пiсаць тое, чаго не чытаюць? «Тата, чаму ты ня пiшаш пра прыгоды?» Бацька сьмяяўся, казаў: «Вырасьцеш i сам напiшаш». А празаiк Іван Пташнiкаў, перастрэўшы ў пад’езьдзе, пытаўся: «Валодзя, якiх ты ведаеш пiсьменьнiкаў?» Я гаварыў навучанае бацькам: «Вас». Ён радаваўся i пытаў: «А яшчэ?» — «Тату i дзядзьку Караткевiча». Пташнiкаў рабiў сур’ёзны твар, якi робiць цяпер у рэдакцыi, калi разважае пра мае сумнаватыя навэлы: «А Стральцова Мiшу ведаеш?» — «Ведаю». — «Малайчына, бяжы». Я бег паўз Стральцоўскую, поўную дзяўчат, кватэру на двор, дзе гулялi ў iндзейцаў Дзеружынскi, Махнач, Яўменаў, Алешка i Бабачкiн. Раману пра iндзейцаў я так i не напiсаў. І проста раману ня склаў.

Я амаль i не чытаю раманаў. Для мяне само слова «раман» мае пэўнае матэрыяльнае ўвасабленьне. На гарышчы дзедавай хаты побач з кроснамi стаяў куфар з кнiгамi. Там сабралiся школьныя падручнiкi, па якiх вучылiся i мой тата, i два ягоныя браты. Альгебры, фiзыкi, геамэтрыi са скарабачанымi хвалiстымi старонкамi. Сярод падручнiкаў я знайшоў раман Аляксандра Дзюма «Праз дваццаць гадоў». Кнiгу ў 53 м годзе падаравалi бацькаваму брату, дзядзьку Саву, за перамогу ў спаборнiцтвах па валейболу. На шмуцтытуле сiнеў надпiс i чарнела круглая пячатка Вiцебскага пэдагагiчнага iнстытуту. Я праглынуў кнiгу за тыдзень. Палацы, мушкецёры, Мазарынi i ўсё астатняе, такое ўсiм вядомае, зрэшты, ня ўсiм. Мой дзед Валодзя чытаў вельмi марудна i толькi па-беларуску, i толькi «рускiмi» лiтарамi. У свае семдзесят, адпрацаваўшы жыцьцё грузчыкам, ён пайшоў вартаўнiком iѕ стаў чытаць. А чытаў ён выключна падручнiкi за першыя клясы. А вось баба Броня чытала толькi «лацiнскiмi» лiтарамi i толькi каталiцкiя малiтоўнiкi. Малiтоўнiкi цяпер у бацькi, а дзедавы падручнiкi, пэўна ж, на гарышчы пустой нiчыйнай хаты. Недзе там, каля кроснаў, у куфры i важкi том Дзюма, якi мне згадваецца пры слове «раман». Як пры слове «Дзюма» я згадваю нябожчыка паэта Яўгена Крупеньку, якi ўпарта казаў — Дзю@ма. І колькi нi папраўлялi, нi тлумачылi, нi насьмiхалiся, Крупенька ўсё адно казаў: «Дзю@ма!» Зямля iм пухам.

Пасьля трыццацi я пачаў перачытваць кнiгi, што меў у маленстве. Мяне ўжо менш i менш цiкавiць iх зьмест. Я адшукваю мiж старонак страчаны час, шукаю зазоры, празь якiя можна вярнуцца ў маленства.

Юрмала. Лiпень 1991 году

Брудны посуд

Рэчы ня любяць Ахрома. За што нi возьмецца — зломiць, сапсуе, запаскудзiць, збаёдае. Пра такiх кажуць — рукi ня тым канцом прышытыя. А яму? Хлебам не кармi, дай на кампутары пазабаўляцца. Пра кампутар скажу пазьней, напрыканцы, пад заслону.

Спачатку знаёмства, даволi банальнае, каб не рэкамэндацыя, якую нашаптаў мне брат. Таленавiты музыка, пiянiст. Скончыў кансэрваторыю, захапляецца Скрабiным, хоча пiсаць у твой часопiс. Даўжэзная паўза. Наркаман, палiць марыхуану, але ня колецца. Музыкi ўсе паляць анашу, як мастакi п’юць. Дапаможаш?

Нiчога я не абяцаў.

З пэўных часоў не дапамагаю чужым людзям. Спрабаваў, спадзяваўся, ратаваў. Чым скончылася? А нiчым. Пераканаўся: калi чалавеку выпаў лёс утапiцца, ён не задушыцца. Дазваляю назваць мяне фаталiстам. Адзiн раз. Дарую. Ёсьць лекары, сваякi, сьвятары. Хай ратуюць душу й цела. Некаторым зь iх за гэта грошы плоцяць. А я павiнен сям’ю кармiць. Дзецi-школьнiкi, жонка — вольны мастак бяз пэўных грошавых крынiцаў. Свайго хапае, пад самую плешку.

Хочаш пiсаць у часопiс? Пiшы. Ведаеш музыку? Любiш рок-н-рол? Джагер, Колiнз, Ленан, Плант? Выдатна. Буду рады прачытаць. Сказаў i забыў.

Але Ахром вярнуўся. Прыцёгся праз тыдзень з пакамечаным сшытачкам. Уладкаваўся ў фатэль, каля майго стала, чакаў, думаў — я адразу кiнуся чытаць ягонае шрайбаваньне. Дулю з макам. Прыходзь праз тыдзень. Будзе час — пагляджу тваю пiсанiну. Потым i пагаворым. Бай-бай! Пакры-ы-ыўдзiўся. Сыйшоў. Яны крыўдлiвыя, гэтыя маладыя аўтары рок-н-рольных нататак.

А мне чыхаць на iх крыўду ўсю. А мне пля-а-аваць на жорсткасьць сваю. Жорсткасьць ратуе. А калi ня жорсткасьць, дык прынцыповасьць выратоўвае. Сказаў? Паабяцаў? Зрабi! Прачытаў я нататку з пакамечанага сшытка. Слабiзна. Усе факты перацягнуты з часопiсу «Музычнае жыцьцё». Жыўцом навыскубаныя й сяк-так сфастрыгаваныя. Але, як на пачаткоўца, дык уежна.

Брату затэлефанаваў. Скажы свайму лабуху, каб зайшоў да мяне. Дарэчы, дзе ты яго выкалупаў?

Каля крамы «Фiлятэлiст». Прывалокся прадаваць дзедаў ордэн. У яго дзед энкавэдыстам быў, савецкую ўладу ўсталёўваў у Беларусi й Лiтве, нядаўна ў Троках памёр. Дык уяўляеш, Ахром папёрся да новай дзедавай жонкi ў Трокi, каб аддала ордэны. А яна яму. Ты да дзеда прыехаў? Вось i кацiся на могiлкi. Правы бок, трэцi рад, магiла каля плота. А гэты ордэн у першай жонкi, з часоў вайны захоўваўся. Ахром яго ўкраў i хацеў прадаць. А Калтовiч. Ведаеш Калтовiча?! Забраў. Ха-ха-хi. Мне стала шкада лабуха. Вось i пазнаёмiлiся.

Удакладняю. Калтовiч абрабаваў ня толькi Ахрома. Ён рабаваў усiх, хто трапляўся на шляху. Пасадзiлi. Праз тры гады Калтовiч вызвалiўся з турмы й абвясьцiў па Менску, што мае цяпер цэлае войска палонных i рабоў. Рубель — ня грошы. Калтовiч перабраўся ў Польшчу, дзе на лясных дарогах спыняў аўтобусы з турыстамi, зьбiраў падаткi. Беларускi Робiн Гуд.

Але жыцьцё — ня казка. Ня змог Калтовiч падзялiць нарабаванае памiж сваiмi палоннымi. Адзiн з рабоў стрэлiў з рэвальвэра ў левае вока атамана. Аман! Хай душа беларускага Робiна ня вельмi пакутуе ў пекле. Сьпi спакойна, спадар Калтовiч.

Кожнаму свой шлях. Адзiн крадзе ў сям’i дзедаву ўзнагароду, другi яе забiрае, трэцi спрабуе прымiрыць рабаўнiка са злодзеем. Марная справа.

Усё марная марнасьць, i ловы ветру, i стома духу.

Цi, як сьпяваў Морысан. Што яны ўтварылi з нашай зямлёю? Што яны зрабiлi з нашай сястрою? Спустошылi й абрабавалi, зрэзалi й скусалi, скалолi нажамi.

Жа-а-ах! Рукi апускаюцца.

Дарэчы, пра Морысана была напiсаная першая нататка аматара марыхуаны, Славы Ахроменкi, а па-сяброўску — Ахрома.

Руды. Два днi няголены. Вочкi мiтусьлiвыя, а калi вочы ў вочы — нежывыя, бо знарочыста станоўчыя. Пастава хранiчнага баязьлiўцы. Такi Ахром. А ходзiць так, нiбыта баiцца, што зямля пад нагамi вось-вось завiшчыць ад болю. На мяне наступi-i-iлi! I разам з тым Ахром не выклiкаў у мяне адмоўных пачуцьцяў, прынамсi спачатку.

Калi я сказаў, што згодны зь iм працаваць пры адной умове, Ахроменка пабажыўся. Забуду наркату! Далiбог, кiну палiць!

Што-што, а вось раздаваць абяцаньнi ён любiць. Абяцае ўсiм што заўгодна, калi заўгодна й колькi заўгодна. Ахром паталягаманюка. Змагацца з iлжывымi абяцаньнямi немагчыма. На адну хлусьню накладаецца наступная, да трэцяга падману дадаецца чацьверты, сам заблытваешся, нэрвуешся й нарэшце ненавiдзiш не падманшчыка, а самога сябе.

Найвялiкшая мана з боку Ахрома. У мяне бацькi няма. Толькi мама й бабуля, якiя жывуць у Гомлi.

Ахроменка — сiрата, яму трэба дапамагаць, яго трэба пашкадаваць i абласьцiць. А як жа ж?

Толькi празь пяць гадоў пасьля нашага знаёмства даведваюся, што ў Ахрома ёсьць бацька, якi жыве ў адным двары з мамай i бабуляй. У бацькi залатыя рукi, ён можа адрамантаваць, направiць, адладзiць усё на сьвеце — ад тэлекамбайна да мапэда. Праўда, ён п’е вiно й гарэлку штодня, таму з мамай яны разышлiся. Бывае. Часьцяком.