Страница 13 из 23
Запалілася святло... Экран прыбралі, размовы патроху аднаўляліся... Вядома, вочы ўсіх — ці патаемна, ці адкрыта — шукалі герояў драмы... Пан Яўстафій, аднак, не выглядаў узрушаным, ён па-ранейшаму ветліва ўсміхаўся, час ад часу падносіў да вуснаў кубак з віном... Можа быць, ён быў пасвечаны ў незвычайную містыфікацыю? Але калі Любанскі павярнуўся, я заўважыў, як на яго скроні б’ецца жылка... Проста — скронь, сівая скронь немаладога моцнага мужчыны. І цяжкая, упартая пульсацыя — нібы знутры хоча вырвацца неверагоднай моцы шал... І гэтае відовішча чамусьці ўразіла мяне больш, чым калі б Любанскі зараз учыняў харакіры, як героі тэатра ценяў. Я азірнуўся. Пані Ядвіга, па-ранейшаму вясёлая і гарэзная, прахаджвалася між гасцямі. Навошта яна гэта зрабіла? Я дасюль не магу зразумець. Памучыць старога мужа, які яе абагаўляў — як маленькія дзеці мучаюць бацькоў, схаваўшыся і доўга не адклікаючыся на крыкі? Ці хацела намацаць тую мяжу, за якой яе спыняць — некаторым не смакуе жыццё без адчування такой мяжы, без супраціву і забароненасці... Або гэта была проста юная пагарда да ўсіх забаронаў і забабонаў, сцверджаная першым сапраўдным каханнем? Але хто ён, герой раману?
Я мімаволі абводзіў вачыма натоўп, вылучаючы маладых, высокіх, гожых... Можа, гэты — у афіцэрскім мундзіры, з падвітымі колцамі вусікамі? Або вунь той, у белым сурдуце, падобны да антычнага бога са сваімі завітымі кудзеркамі? Ці... той музыка, што стаіць збоку ад бліскучага натоўпу, апусціўшы скрыпку, і ў ягонай паставе — амаль што пагарда? Колькі такіх цікаўных позіркаў скрыжоўвалася ў той вечар у садзе Лошыцкай сядзібы... Прынамсі, справы аднаўлення Менскага Таварыства аматараў прыгожых мастацтваў цікаўнасці не выклікалі ні ў кога. Так званы свет... Людзі, што жылі на гэтай зямлі, як прыхадні, не пачуўшы яе, не паспрабаваўшы зразумець яе душу.
Я вярнуўся ў гатэль з прыкрым адчуваннем калекцыянера, якому дасталася атрутная архідэя, і ад яе загінулі іншыя экзэмпляры. Так, усё-ткі слова «каханне» мае больш старажытнае паходжанне, чым «любоў»... Каханне — гэта яшчэ з санскрыту. У гэтым слове адгукаецца пракаветнасць — паганскія капішчы, ахвяраванне, смерць... Бог ты мой...
Праз два месяцы я атрымаў ліст з Менску — сябар, які і завабіў мяне на злашчасны баль, распавядаў, як узрушыла ўсіх месцічаў смерць пані Ядвігі Любанскай. Нібыта ноччу пайшла яна чамусьці да Свіслачы, спусцілася па стромым адхоне, села ў лодку... А лодка перакулілася... Так і знайшлі пані назаўтра ў рацэ. Аўтар пісьма відавочна лічыў, што справа нячыстая. І неадменна ў ёй замешаны стары Любанскі. Іначай навошта гэты дзіўны загад адразу па пахаванні — замураваць вакно ў пакоі пані Ядвігі? Цела загадаў запаяць у свінцовую труну і паставіць у Лошыцкай капліцы... І з’ехаў адразу ж на Каўказ...
Праз год я зноў-такі выпадкова, з ліставання даведаўся, што пан Яўстафій на Каўказе памёр... Але што мне было да чужых смерцяў, калі смерць стаяла ў галавах блізкага мне чалавека? Ах, Надзея мая, Надзея Раманаўна...
На радзіму я змог наведацца толькі гады праз тры. Ужо з чорнай стужкай на рукаве і на сэрцы. Пабыў тыдні са два ў бацькоўскім доме, у Ігуменскім павеце, вылучыў пару дзён на гасцяванне ў Менску. Чамусьці пацягнула мяне ў Лошыцу. Я марудна ішоў прысадамі, дзівячыся таўсціні дрэў, асаблівай цішыні, якая ў гэтых мясцінах, і думаў пра тое, што, мабыць, калісьці было тут паганскае мольбішча — колькі я бачыў іх парэшткі, заўсёды нейкая гнятлівая атмасфера. Нібыта праклятыя багі ўсё яшчэ чакаюць новае крыві... Што на беразе Нямігі ў Менску, што на Дзявочай гары ў Вілейскім павеце, што тут... Асабліва, відаць, наводзіла на гэтую думку ўсведамленне, што ў глыбіні парку стаіць капліца са свінцовай труной пані Ядвігі Любанскай.
Кусты чапляліся за мой пінжак адрослымі галінамі. Пасля смерці пана Яўстафія на ўсё тут пачала класціся пячатка занядбанасці. Паціху цямнела... На Лошыцкіх млынах часам, здаецца, рабавалі... Але я не хваляваўся: звык насіць з сабой рэвальвер, а рамізнік, чарнявы мужычок з вымаўленнем рэчыцкага Палесся, мусіў чакаць ля брамы хоць да раніцы — я не пашкадаваў грошай. Раптам я спыніўся ля дзіўнага дрэўца — на яго таненькіх, але нават на выгляд цвёрдых, як жалеза, галінках, між рэдкіх шчыльных і цёмных лістоў свяціліся белыя кветкі... Буйныя, нібы выразаныя з паперы, у прыцемку яны здаваліся ненатуральнымі. Нібыта прыклеенымі... Я нават пакратаў за пялёсткі — нібыта павітаўся за бязважкую руку з Мятлушкай. Унізе святлела масянжовая шыльдачка. Я прыгнуўся і разабраў надпіс: «Магнолія кобус»... Так званы «маньчжурскі абрыкос», які квітнее ў дзень народзінаў пані Ядвігі Любанскай! Нібы наяве, я зноў убачыў дэкарацыі былой драмы: кітайскія ліхтарыкі, белая балюстрада, абвітая зелянінай, папяровы экран, цені на ім... Насмешны шэпат і пазвоньванне келіхаў... Позіркі, позіркі... Жылка пульсуе на сівой скроні пана Яўстафія Любанскага...
Я прыўзняў вочы да поўні, якая пад акампанемент маіх мрояў паспела ўсплысці з глыбіні вечара... На амаль белым яе дыску выразна бачыўся сілуэт... Жаночая постаць у сукенцы з шырокімі рукавамі, з высокай прычоскай, з веерам у руцэ... Так, сапраўдныя прывіды з’яўляюцца не па замове. Колькі разоў я марыў хоць гэтак жа, ценем убачыць сваё страчанае шчасце — але дарэмна... Я, хрысціянін, зайздросціў Жыгімонту Аўгусту, які скарыстаў паслугі чарнакніжніка Твардоўскага, каб выклікаць прывід каханай... І ніколі б не збаяўся схапіць — няхай цень — у абдоймы... Толькі той, хто дайшоў да мяжы адчаю і нават зазірнуў туды, за мяжу, зразумее мяне. Але тут... Цёмны сілуэт на поўні... Я, вядома, паспрабаваў пераканаць сябе, што гэта проста абстрактныя плямы, з якіх маё ўяўленне складае постаць. Многія ж бачаць на месяцы зайца, або братоў Каіна і Авеля... Я трос галавой, заплюшчваў вочы, нават націснуў на яблык вока — усё рэальнае мусіла на нейкі час расплысціся, падваіцца, а прывід — не, бо ён жа ўспрымаецца не зрокам, а хворым уяўленнем! Дарэмна, усё падваілася, расплылося... І зямля зрушылася пад маімі нагамі раней, чым я ўсвядоміў, што сыходжу... Максімальна хутка, каб не назваць гэта самому сабе панічнымі ўцёкамі. Вось што значыць чужыя прывіды... У Таўрыдскім Гурзуфе мяне вадзілі да кіпарысу, у якім нібыта жыве дух Аляксандра Пушкіна. Кіпарыс расце пад вакном сядзібы Раеўскіх, дзе гасцяваў паэт і складаў вершы, гледзячы на маладое дрэўца. І нават занатаваў у дзённіку пра незвычайныя сяброўскія пачуцці, якія абуджае ў ім зялёны сусед, і пакінуў там жа містычнае прароцтва, што вернецца сюды, каб сузіраць чароўнае наваколле. У шатах кіпарыса прыезджым паказваюць два сілуэты: Пушкін, кучаравы, з бакенбардамі, абдымае паненку ў старасвецкай сукні... Дык вось, той кіпарыс выклікаў у мяне гэткія ж гідкія, цяжкія пачуцці, што і згаданыя месцы паганскіх мольбішчаў. Цяпер да спіса магу далучыць Лошыцу і магнолію кобус.
Пасля мне расказвалі, што сілуэт пані Ядвігі можна ўбачыць у Лошыцы на фоне поўні, толькі калі там цвіце гэтае прывіднае дрэўца. Яшчэ — што прывід белай жанчыны бачылі над ракой у тым месцы, дзе патанула пані Ядвіга, а хтосьці назіраў, як яна гуляе між дрэваў, сядзіць ля капліцы, у якой пастаўленая ейная свінцовая труна... Тэатр ценяў... А для мяне мараль усёй гэтай гісторыі такая. Каханне — гэта ад пракаветнага... Інстынктыўнага... Магчыма, дастаткова проста любові і павагі? Хіба не мела любові дачка мазырскага двараніна Кіневіча да свайго мужа? Каб не ейная распешчанасць — не загінулі б абодва. Сямнаццаць гадоў — не самая вялікая розніца... Дый... дваццаць тры, як, скажам, між мною і вамі, шаноўная Дарота,— таксама не шмат. Галоўнае, калі б дзяўчына была разважлівай і сур’ёзнай... А духоўная еднасць, можа, вартая палкага кахання. Тым болей у суровы няпэўны час... Як вы думаеце, Дарота?
Пан Беларэцкі ўтаропіўся ў дачку сябра скрозь акуляры, і непрамоўленае нібыта чулася ў працятым пахавальнымі свечкамі паветры.
Дзяўчына сумелася.
— Я... я не ведаю. Мне здаецца, што каханне вартае таго, каб чакаць яго... у адказ.