Блакит

А свой расповед, пэўна, закончу згадкай пра апошняе месца работы, якое пакінула ў памяці такія ж добрыя і сьветлыя ўспаміны, як і колісь першае ў шчучынскай раёнцы. Мой прыход у “Нёман” адбыўся нечакана, роўна праз год, як у пажарным парадку выправілі мяне ў поўным здравіі з “Вожыка” на заслужаны адпачынак. Ня даўшы ня тое што адсвяткаваць 60-цігоддзе часопісу, як сьлед “абкатаць” свайго зьменшчыка, пра што толькі-толькі прасіў-угаварыў міністр інфармацыі Міхаіл Падгайны, а нават дабыць адпачынак. Відаць, некага ў вярхах надта ж даняў зьедлівы сьмех у выпусках вожыкавай “Лупцакоўскай праўды”, дзе ў хроніцы з Хамутоўскай аўтаномнай акругі можна было знайсьці паведамленьні кшталту: усенародна абраны хамутоўскі прэзідэнт Лёха Лупцакоў, праяўляючы клопат пра ветэранаў, інвалідаў і пенсіянераў, сваім указам прадаставіў ім права хадзіць на чырвоны сігнал сьветлафору. У выніку эканомія пенсійнага фонду склала амаль 50 працэнтаў. Альбо: той жа Лёха Лупцакоў намерыўся далучыць сваю аўтаномную акругу да Гандураса і Маршалавых астравоў і стаць прэзідэнтам саюзнай дзяржавы, дзе ніколі не заходзіць сонца. А цярпеньне лопнула, магчыма, пасьля эксьпертызы, пра якую, мусіць, варта трохі расказаць...

Неяк пазванілі з пракуратуры і запыталі, ці можам мы зрабіць эксьпертнае заключэньне на выпушчаную ў Гродне і канфіскаваную адпаведнымі органамі брашуру карыкатураў у сувязі з узбуджэньнем крымінальнай справы “по признаку оскорбления Президента Республики Беларусь и дискредитации власти”? І таемна дадалі: вельмі патрэбна і важна... Падумаў: во толькі гэтага яшчэ не хапала ў амаль шасьцідзесяцігадовай гісторыі “Вожыка”! Але куды падзенешся – мы адзі­нае дзяржаўнае сатырычна-гумарыстычнае выданьне, і было б незразумелым, каб адмовілі сьледчым органам у высвятленьні ісьціны. Неўзабаве на маё імя з Гара­дзенскай пракуратуры паступіла бандэролька з той брашурай і просьбай на афі­цыйным бланку пад нумарам і подпісам сьледчага Тонкавіча, змацаванай для на­дзейнасьці яшчэ і пячаткай пракуратуры. Гэта была так сабе, на самадзейным узроўні аформленая і выкананая даволі аб’ёмная брашура з карыкатурамі, дзе ці не праз адну фігураваў вусаты тыпаж. Як і было прапанавана пракуратурай, я сваім загадам стварыў эксьпертную камісію, у склад якой увёў найбольш аўтарытэтных і вядомых у рэспубліцы мастакоў-карыкатурыстаў і журналістаў-фельетаністаў – як штатных вожыкаўскіх, так і пазаштатных, абавязаўшы ў двухтыднёвы тэрмін зрабіць абгрунтаванае эксьпертнае заключэньне. Камісія пастаралася, і доказна, пераканаўча з фактамі і тэарэтычнымі выкладкамі засьведчыла, што няма ніякай падставы індэфікаваць асобу Прэзідэнта з карыкатурным тыпажом па наяўнасьці ў абодвух такой даволі распаўсюджанай сярод мужчынскага насельніцтва дэталі, як вусы, а каб нават можна было і дапусьціць такое, то ўсё роўна не было б нічога абразьлівага для Прэзідэнта. У пацьверджаньне прыклалі ксеракапіраваную вытрамку са стэнаграмы сустрэчы Лукашэнкі з высокапастаўленай дэлегацыяй расійскіх журналістаў, дзе ён на патаньне кіраўніка Башкірскай журналісцкай арганізацыі, адначасова галоўнага рэдактара іхняга сатырычна-гумарыстычнага часопісу Марселя Салімава: мы пастаянна друкуем карыкатуры і шаржы на свайго прэзідэнта Рахімава, і ён не крыўдзіцца, ставіцца вельмі спакойна, а вось пагартаў гадавы камплект вашага цудоўнага “Вожыка” і не заўважыў гэтакіх эфектных вусоў... Аляксандр Рыгоравіч адказаў, што таксама спакойна ставіцца да карыкатур і шаржаў на сябе, паабяцаў падказаць “Вожыку” на істотнае ўпушчэньне... І хоць ніякай падказкі не паступіла, але надрукаваная ў афіцыйным бюлетэні Адміністрацыі прэзідэнта заява магла трактавацца не інакш, як афіцыйная пазіцыя Прэзідэнта і ўсёй вышэйшай улады. Словам, з крымінальнага працэсу, які, магчыма, рыхтаваўся як паказальны, атрымаўся пшык, а на галоўнага рэдактара, была дадзеная каманда “фас!”... Я даўно быў гатовы да сыходу з пасады галоўнага, толькі не зусім разумеў прычыну гэткай сьпешкі, але махнуў рукою і ўспрыняў усё больш чым спакойна.

З палёгкай зьехаў на лецішча і, нарэшце, з найвялікшай радасьцю цалкам і без астачы аддаўся рабоце над аповесьцю “Вяртаньне на Саарэмаа”, задумка якой высьпявала даўно, а ўпершыню зьявілася-прабліснула ў час адпачынку на Рыжскім узьбярэжжы разам з Генадзем і Юляй Бураўкінымі. Тады нас шчыльна апекаваў Генадзеў латышскі калега, чалавек рэдкай гасьціннасьці, дабрыні і шчырасьці Леанард Барткевіч, які ўсё лета жыў тут жа ў Юрмале на дачы, і кожныя выхадныя разам з мілейшай жонкай Галяй арганізоўваў нам нейкую культурна-пазнавальную праграму, якая, звычайна, заканчвалася сяброўскай вечарынай у яго ці ягонага сябра – старшыні камітэту па кінематаграфіі Івара, чыя дача была ледзь ці не на пляжы нашага санаторыя. У адну з нядзель ён і рашыў звазіць нас на сьвята ў далёкі рыбалавецкі саўгас на самым краі Рыжскай затокі, ну і заадно, канечне, паказаць трохі іншую, чым курортная Юрмала, Латвію. Нам гасьцінна паказалі ўсю вытворчасьць – трохузрастовыя гадавальнікі моладзі стронгі, ляшча, іншай таварнай рыбы, завадскія цэхі, вывезьлі ў мора, дзе ў кіламетрах пяці ад берагу ў агромістых заякараных сетках-сачках на сотнях, мо тысячах буёў у амаль натуральных марскіх умовах нагульвала вагу таварная рыба. А потым мясцовыя кухары і гурманы частавалі і дэманстравалі, вядома ж, пад чарачку белай, каньяку на што здольная іхняя фантазія ў прыгатаваньні рыбных страў. Для мяне было вялікай нечаканкай сустрэць тут дэлегацыю з эстонскага вострава Саарэмаа, дзе колісь амаль два гады салдацкай тэрміновай адбухаў у памежнай ахове. Амаль неверагодна, але дэлегацыя была з рыбалавецкага саўгасу непадалёк, дзе прахо­дзіла мая служба і дзе мне адно лета нейкі час даводзілася выпускаць рыбакоў у мора. Аказалася, што саўгасы дружаць і спаборнічаюць, а аддзяляюць іх усяго нейкіх сорак хвілінаў ходу на сучасным быстраходным кацеры. Узяўшы добра, стрыманыя негаваркія эстонцы выказалі гатоўнасьць захапіць мяне на Саарэмаа, а заўтра даставіць назад. Канечне ж, гэта ўжо было занадта, але менавіта тады і прабліснула думка, што гэта магло б быць сюжэтам для апавяданьня, мо нават для аповесьці. Назаўтра прагульваючыся па самым краёчку залізанага лёгкімі хвалямі пясчанага юрмальскага пляжу, расказваў Генадзю пра Саарэмаа, сваю вайсковую службу, розныя прыгоды там. Выслухаўшы, ён гэтаксама быў думкі, што пра гэта трэба абавязкова напісаць. Колькі разоў браўся, падступаў да тэмы, але яна не давалася. І прыдуманы сюжэт з выпадковай сустрэчы галоўнага героя з дачкой, пра існаваньне якой ён чвэрць стагоддзя і не здагадваўся, падаваўся залішне сентыментальным, меладраматычным, у стылі сьлязьлівых дамскіх раманаў, і не хапала веданьня пра сёньняшнія рэаліі ў Эстоніі, у прыватнасьці на Саарэмаа, паколькі сюжэт ня мог трымацца на адной рэтрасьпекцыі. А самае галоўнае – без аніякіх ілюзіяў разумеў, што не змагу, мне не дадуць сказаць нават сотай долі праўды і пра жыцьцё на востраве ў тыя гады, і пра “легендарную, непераможную”, праўду, якую бачыў на свае вочы, адчуў на сваім хрыбце. І апускаліся рукі. Але мяняліся часы, і самая горкая праўда пераставала быць вялікай крамолай, тэма пачынала “сьвярбець”, набываць рэальныя абрысы. І вось, вызваліўшыся ад рэдактарства і ўсіх іншых штодзённых службовых клопатаў, праз месяц-паўтара аповесьць была гатовая ўчарне. Учарне, бо ў мяне дык ледзь ці не асноўная работа пачынаецца пры перадруку на машынцы, калі, бывае, мала што застаецца ад напісанага ад рукі. Вярнуўся ў горад, і з ранку да позьняй ночы ў кватэры раздаваўся падзабыты ўжо радасны стук машынкі. Словам, як і меркаваў, друкаваньне, перадрукаваньне і пастаронкавы рамонт быў закончаны да Новага 2001 году. Раздаў усе тры экземпляры пачытаць, паслухаць заўвагі і прысуд Сяргею Законьнікаву, Генадзю Бураўкіну, Алесю Жуку. Найпершы прачытаў Сяргей, пазваніў з работы і сказаў: аповесьць – што трэба, будзем тэрмінова ставіць ужо ў трэці нумар “Полымя”, ёсьць нейкія заўвагі, але яны здымуцца ў працэсе падрыхтоўкі да друку. Алесю Жуку аповесць гэтаксама спадабалася, да ўсяго ён нечакана заявіў, пра што я нават і не падумаў: будзем друкаваць у “Нёмане”. І загадкава прапанаваў разам памазгаваць, каму б аддаць на пераклад, выразна намякаючы: чаму б табе самому ня ўзяцца, ты ж усё роўна ў “гультрэсьце”, нагадаўшы без намёку, што лішняя капейчына лішняй ня будзе для радавога постсавецкага пенсіянера... Падумаў: і насамрэч чаму б не перапісаць па-руску самому? Як Быкаў, ці Казько, дый ня толькі... А з перакладчыкамі меў сякі-такі вопыт – практычна ўсе аповесьці, за выключэньнем першай “Час прылёту журавоў”, выдаваліся ў Маскве і за асобнымі перакладчыкамі даводзілася практычна перапісваць наноў самому... Ну і, канечне ж, ведаў свой характар – нізашто ня змушу сябе ўзяцца за нешта новае, пакуль добра не “адыйду” ад папярэдняй аповесьці... Я ніколі ня ўмеў і страшэнна не люблю займацца адначасова некалькімі справамі, пачынаць новую, не закончыўшы пачатую.