Блакит

З Алесем мы разам працавалі ў ЦК, а як выпала яшчэ і пасяліліся па суседству ў адным пад’езьдзе, сталі і сем’ямі пачуваць, як блізкія сваякі. У апошнія гады ў Алеся ўзьніклі і абвастрыліся праблемы са здароўем. Да боляў у суствах і пазваночніку, якія ён прыглушаў абязбольвальнымі ці чаркай, далучыліся непаладкі з сэрцам, ды так, што пройдзе крокаў дзесяць – і пачынае задыхацца, глытаць нітрагліцэрыну. А пасьля таго, як выдавецтва “Полымя” саматугам выпіхнула свае выданьні ў самастойнае плаваньне, на неспрактыкаваных у гаспадарчых і фінансавых справах галоўных рэдактараў навалілася праблемы і клопаты, да якіх яны і ня ведалі, з якога боку падступіцца. Я перажыў гэта яшчэ ў 91-м годзе, пасьля забароны партыі, калі, памяняўшы шыльду, цэкоўскае выдавецтва бесцырымонна, абабраўшы да ніткі, кінула свае былыя выданьні на волю лёсу. У тым ліку і “Вожык”, “Работніцу і сялянку”, якія на працягу дзесяцігоддзяў прыносілі выдавецтву ледзь ці не палавіну ўсіх прыбыткаў – мусіць, не хацелі ствараць прэцэндэнту. Давялося набіць шышак, але за дзесятак гадоў і набыць багаты вопыт выжываньня ва ўмовах аўтаномнага плаваньня, таму і ўзяўся падставіць плячо, падстрахаваць Алеся. І не даўшы дачакацца восені ці хоць непагадзі, гарачым ліпеньскім днём быў прадстаўлены ім калектыву “Нёмана” ў якасьці адказнага сакратара і свайго намесьніка...

Справы ў рэдакцыі былі незайздросныя, а найперш у фінансава-гаспадарчай дзейнасьці. На месяцы затрымвалася выплата зарплаты, ганарару, безнадзейна выбіліся з графіку выпуску, у тым ліку цягнуўся мінулагодні даўжок на два нумары. Каб ліквідаваць разрыў, укласьціся ў графік прадстаяла да канца году рыхтаваць і выпускаць як мінімум два нумары за месяц. Здаецца, бальшыня калектыву глядзела на гэта даволі скептычна, але калі неўзабаве бяз збояў пачалі выплочваць зарплату і ганарары, выдавецтва па старой памяці без перадаплаты пад маё чэснае слова брала падрыхтаваныя нумары да вытворчасьці, настроі сталі мяняцца. З ранку да вечара даводзілася круціцца, лічыць і пралічваць кожную капейку, званіць, дамаўляцца, шукаць больш выгадных пастаўшчыкоў паперы, расходных матэрыялаў, для чаго вельмі дарэчы аказаліся былыя сувязі, і канечне ж, я ведаў хады, мяне помнілі ў міністэрстве, казначэйстве, Белпошце, Белсаюздруку. Загадам рэдактара давялося мяняць некаторыя звыклыя рэчы ўнутры рэдакцыі, дамагаючыся зладжанасьці, дакладнасьці, дысцыпліны і парадку. К апошняму дванаццатаму нумару ўвайшлі ў выдавецкі графік, ліквідаваўшы мінулагадні даўжок і пры тым, што выпусьцілі на два нумары больш, фінансавы год закончылі з акупальнасьцю выдаткаў на 56 працэнтаў. Гэта быў выдатны паказчык, калі ўлічыць, што “Полымя” мела 34, а “Маладосць”, “Крыніца”, “Всемирная литература” не дацягвалі і да 5 працэнтаў. Упершыню людзі сталі атрымліваць прыстойныя прэміі, і гэта таксама згуртоўвала калектыў, настройвала на аптымізм, памкненіне рабіць часопіс больш цікавым і папулярным, павялічваць наклад. З першага нумара 2002-га памянялі афармленіне і вокладку, зрабіўшы яе больш сучаснай, але некранутым захавалі традыцыйны лагатып.

Мне вельмі падабалася атмасфера ў рэдакцыі – зычлівая, спакойная, нават трохі сямейная. Такой, казалі, яна была з часоў рэдактарства Андрэя Макаёнка. Амаль два дзесяцігоддзі Макаёнкавы традыцыі беражліва захоўваў і разівіваў адзін з найбольш таленавітых і маштабных празаікаў, спакойны, разважлівы Анатоль Кудравец. Аж пакуль не пагарэў, як апошні цяльпук. Гісторыя даволі анекдатычная і знаёмая – пра яе ў нейкай газеце пісаў сам Анатоль Паўлавіч, тым ня менш дазволю сабе ў некалькіх словах нагадаць яе. У свой час “Нёман” надрукаваў вялікі матэрыял з традыцыйнага так званага круглага стала, дзе госьцем быў і дырэктар шклоўскага саўгасу, дэпутат Вярхоўнага Савету Аляксандр Лукашэнка. А праз колькі год рэдакцыя папрасіла ўдзельнікаў таго “круглага стала” вярнуцца і выказацца па той жа актуальнай праблеме. Мудры і адначасова наіўны Кудравец падпісаў ліст з тою ж просьбай і да прэзідэнта Лукашэнкі. Рэакцыя была імгненнай – галоўны рэдактар без тлумачэньня прычынаў апынуўся ў крэсьле загадчыка аддзелу прозы. Магчыма, за дзёрзкасьць, непачцівасьць, бестактоўнасьць у дачыненьні да першай асобы дзяржавы, магчыма, дзеля навукі іншым – не забывайце, хто ёсьць хто... Кудраўца зьмяніў Алесь Жук, і добрыя рэдакцыйныя традыцыі працягнуліся. Калектыў фарміраваўся на працягу дзесяцігоддзяў, канечне ж, нехта пакідаў рэдакцыю, нехта прыходзіў. Тут былі і ветэраны, што працавалі яшчэ з Макаёнкам – Генадзь Бубнаў, Тацяна Чуйкова, Алена Шашкова, і зусім маладыя Алесь Пашкевіч, Ірына Шаўлякова, Вікторыя Салаўёва, аднак гэта была адна дружная сям’я, якая вельмі даражыла высокай рэпутацыяй нёманцаў. Адчуваў, што пасьля прыглядкі і пэўнай насьцярогі на мой даволі аўтарытарны і часам рэзкі стыль, і я ўпісаўся ў дружны калектыў, асабліва – як справы пайшлі на папраўку, сталі без затрымкі атрымоўваць зарплату, ганарар і, канечне ж, прэміі, пра якія дасюль і ня чулі. Алеся ўсё часьцей і часьцей стала даймаць хворае сэрца, раз за разам трапляў у бальніцу, на час сваёй адсутнасьці абавязкі галоўнага ўскладваў на мяне, у чым я выказваў яму пэўнае сумненьне: ці варта парушаць субардынацыю. Аднак Жук і я добра ведалі, наколькі важна ў стасунках з чынавенскім і бізнэсоўскім людам мець права першай асобы... Дый Генадзь Фёдаравіч Бубнаў, здаецца, ставіўся да гэтага парушэньня субардынацыі спакойна, аддаючы пальму першынства ў арганізацыйных, гаспадарча-фінансавых пытаньнях мне і майму вопыту.

У нас былі добрыя планы і персьпектывы на новы 2002 год. Прыкметна павялічылася падпіска, куды лепш “Нёман” стаў распаўсюджвацца ў кіёсках “Белсаюздруку”, засьвяціла рэальная магчымасьць ужо ў першым квартале займець для набору і вёрсткі тры новыя сучасныя кампутары з прафісійнымі лазернымі прынтарамі, сканерамі, ксераксам, што прыводзіла ў захапленьне нашых жанчынак, якія мучыліся на дапатопнай тэхніцы, а “выбіты” мною ў Падгайнага перад новым годам новы прынтар падаваўся немаведама якой раскошай. Мы ставілі перад сабой задачу – дасягнуць і стабільна трымацца на 75-95-працэнтнай акупальнасьці, каб мець максімальныя прэміі, і больш ні кроку наперад, паколькі пры поўнай акупальнасьці тут жа ліквідуюцца пэўныя прэферэнцыі і па арэндзе памяшканьня, і па аплаце паштовых, паліграфічных паслугаў, і падаткаабкладаньні, і г.д. На першы погляд такія парадкі былі нейкай абсурднай недарэчнасьцю. Але за тым абсурдам была хітрая палітыка – ні ў якім разе не дапушчаць фінансавай незалежнасьці, а значыць, і свабоды, магчымасьці рабіць і пісаць што заўгодна. Словам, памянялі адыёзны ідэалагічна-цэнзурны на меней прыкметны і кідкі, але куды больш дзейсны і эфектыўны эканамічны наморднік для прэсы, літаратуры, цынічна ўдасканальваючы і ўдасканальваючы яго.

Дык вось, пакуль мы абдумвалі, пралічвалі “наших планов громадьё”, у высокіх уладных кабінетах абдумваліся далейшыя стратэгічныя планы і тактычныя захады, каб канчаткова прыжучыць, прыбраць да рук, зрабіць паслухмянай і лагоднай і літаратуру, і ейных залішне самастойных і незалежных творцаў. Работа ў гэтым накірунку вялася даўно, метадычна і мэтанакіравана, паэтапна, маленькімі крокамі, каб ня выклікаць розгаласных міжнародных скандалаў і пратэстаў. Спачатку Саюз пісьменьнікаў пазбавілі фінансаваньня: маўляў, хай падумаюць, як жыць далей, і нікуды не падзенуцца, прыдуць на паклон. Не прыйшлі, знайшлі выйсьце, здаючы ў арэнду частку памяшканьняў у прасторным Доме літаратара. Наступным крокам стала экспрапрыяцыя Дому літаратара заадно з асабняком па суседству, дзе разьмяшчалася пісьменьніцкая паліклініка, на карысьць Кіраўніцтва справамі прэзідэнта. Праўда, офіс Саюзу пісьменьнікаў пакуль ня выкінулі на вуліцу, але перакрылі кісларод, пазбавіўшы платы за арэнду, больш таго – на яе пасадзілі і саміх былых гаспадароў – во цяпер запяеце Лазара, станеце згаворлівымі, на каленях прыпаўзеце... Не дачакаліся.... Тады стварылі ініцыятыўную групу па арганізацыі новага, згаворлівага і паслухмянага пісьменьніцкага Саюзу пад эгі­дай і ўзяўшы за сьцяг Героя, Народнага, вядомага і аўтарытэтнага, лаяльнага да ўсіх уладаў Івана Пятровіча Шамякіна, дакляраваўшы вярнуць гэтаму Саюзу калі ня ўсё, то частку рэквізаванага. Абышлі-аб’ехалі ледзь ці не ўсіх 500 пісьменьні­каў, але набытак аказаўся невялікі – за новы Саюз падпісалася толькі трохі больш за 60 чалавек. Прынесьлі сьпіс Шамякіну. Мудры Іван Пятровіч уважліва прачытаў і гэтак па-шамякінску ўсьміхнуўся: а-а-а, ды тут жа адны творчыя імпатэнты і графаманы! Не-е, з імі мне не па дарозе... Задуму засунулі ў доўгую пыльную скрыню, дзе яна праляжала да сьмерці Шамякіна, затым зноў выцягнулі на сьвет божы, даручыўшы рэалізацыю яе не нейкаму там літаратурнаму аўтарытэту, а каранаванаму ў сенатары міліцэйскаму генералу Мікалаю Чаргінцу. Генерал куды больш пасьпяхова справіўся з пастаўленай задачай. Але гэта я ўжо забег наперад. Да таго былі яшчэ этапы паступовага закручваньня гаек, прыжучваньня занадта гордага, незалежнага і непачцівага Саюзу пісьменьнікаў. Фактычна адабралі ў яго “ЛіМ”, “Полымя”, “Нёман”, “Маладосць”, “Крыніцу”, пазбавіўшы права выступаць заснавальнікам пісьменьніцкіх выданьняў. Аднак і гэта ня стала вялікай трагедыяй. Заціскальнікі гаек не маглі ня бачыць, што рэдакцыі літаратурна-мастацкіх выданьняў, дзе па-сутнасьці і адбываецца, матэрыялізуецца бягучы літаратурны працэс, ўсё роўна працягвалі пачуваць сябе занадта вольна і незалежна як у выбары тэм, зместу публікацыяў, так і аўтараў, твораў. Па-ранейшаму на старонкі часопісаў трапляла ўсё, што выходзіла з-пад пяра Быкава, Брыля, Барадуліна, Бураўкіна, Гілевіча, Казько, іншых на думку ўладаў апазіцыйна настроеных пісак, розная сумніўная эмігранцкая літаратура, папулярызаваліся, на думку кансультантаў высокіх уладаў, аўтары з “цёмным мінулым”. Выкараніць гэта было немагчыма, спыніць можна толькі адначасовым шырокамаштабным пагромам літаратурна-мастацкіх выданьняў, перадачай іх у адны надзейныя рукі...