Салярыс

— Крыс… — яшчэ цiшэй прашаптала Хэры.

Я хутчэй адчуў, чым пачуў, як яна бясшумна падышла да мяне, але зрабiў выгляд, што не заўважаю яе. Я хацеў пабыць адзiн, я вельмi хацеў гэтага. Я нi на што яшчэ не адважыўся, нi на што. Я стаяў нерухома, пазiраючы на цёмнае неба, на зоркi, якiя былi толькi прывiдным ценем зямных зорак. Думкi, што апаноўвалi мяне, знiклi, моўчкi расла мёртвая абыякавасць, упэўненасць, што там, у недасяжнай глыбiнi, я ўжо зрабiў выбар i толькi прытвараюся, быццам нiчога не адбылося. Я не меў сiлы нават грэбаваць сабой.

МЫСЛIЦЕЛI

— Крыс, ты з-за эксперымента?

Я скурчыўся ад яе голасу. Ужо колькi гадзiн я не спаў: углядаўся ў цемру, быў самотны, бо не чуў нават дыхання Хэры, i ў заблытаным лабiрынце начных разваг, нерэальных, напаўсвядомых, нават забыўся пра яе, усё набывала новы сэнс, новае вымярэнне.

— Што… адкуль ты ведаеш, што я не сплю?.. — спытаўся я, i ў маiм голасе чуўся страх.

— Я заўважыла па тваiм дыханнi, — адказала Хэры, нiбыта просячы прабачэння. — Я не хацела табе перашкаджаць… Калi не можаш, не кажы…

— Магу… Так, з-за эксперымента. Ты адгадала.

— Што яны чакаюць ад эксперымента?

— Самi не ведаюць. Але нешта чакаюць. Гэтую аперацыю варта назваць не «Думка», а «Роспач». Зараз патрэбен чалавек, у якога хапiла б смеласцi ўзяць на сябе адказнасць за рашэнне. Але гэткi вiд смеласцi большасць прымае за звычайную баязлiвасць, бо падобнае рашэнне — адступленне, разумееш, адмова, уцёкi, нявартыя чалавека. Можна падумаць, што боўтацца i гразнуць, тануць у тым, чаго не разумееш i нiколi не зразумееш, — годна для чалавека.

Я змоўк. Але не паспеў супакоiцца, як мяне ахапiў новы прылiў злосцi.

— Вядома, усюды знойдуцца тыпы практычнага складу. Яны гавораць, што калi не ўдасца наладзiць кантакт, то, вывучаючы плазму — усе гэтыя вар’яцкiя жывыя гарады, што вытыркаюцца на суткi, каб затым знiкнуць, мы хоць бы адкрыем таямнiцу матэрыi. Нiбыта невядома, што ўсё гэта самападман; мы проста шпацыруем па бiблiятэцы, запоўненай кнiгамi на незразумелай мове, i пазiраем на каляровыя вокладкi… Вось i ўсё!

— А такiх планет больш няма?

— Невядома. Магчыма, ёсць. Мы ведаем толькi адну. Ва ўсякiм разе, такiя планеты сустракаюцца вельмi рэдка, не тое што Зямля. Мы банальныя, мы трава Сусвету — i ганарымся нашай банальнасцю, тым, што яна так распаўсюджана; мы думалi — усё можна падагнаць пад нашу банальнасць. З такой схемай мы смела i радасна рушылi ў шлях-дарогу — у iншыя сусветы! Падумаеш — iншыя сусветы! Асвоiм iх альбо яны нас асвояць! Нiчога iншага не было ў нашых няшчасных галовах. Але досыць пра гэта. Не варта.

Я ўстаў, вобмацкам знайшоў аптэчку, узяў пляскаты слоiчак са снатворным.

— Я буду спаць, каханая, — прамовiў я i павярнуўся; недзе высока ў цемры гуў вентылятар. — Мне трэба паспаць. Iнакш… сам не ведаю…

Я сеў на ложак. Хэры дакранулася да маёй рукi. Я абняў яе, нябачную, i трымаў, не кратаючыся, да той пары, пакуль сон не змарыў мяне.

Ранiцай, калi я прачнуўся, адчуў сябе бадзёра, эксперымент здаўся мне такiм нязначным; як мог я так хвалявацца з-за яго?! Мяне мала турбавала i тое, што Хэры пойдзе разам са мной у лабараторыю. Яе намаганнi вытрымаць нават маю кароткачасовую адсутнасць былi марныя, i я адмовiўся ад далейшых спроб, хоць яна настойвала (нават прапаноўвала мне зачынiць яе дзе-небудзь). Я параiў ёй узяць з сабой кнiжку.

Сама працэдура мяне цiкавiла менш, чым тое, што я ўбачу ў лабараторыi. У бела-блакiтнай зале не было нiчога асаблiвага — не хапала толькi сякiх-такiх прадметаў на стэлажах i ў шафах (у некаторых з iх шкло было разбiта, а дзверцы дзе-нiдзе патрэскалiся — вiдаць, нядаўна тут адбывалася барацьба, i яе сляды хоць i паспешна, але старанна лiквiдаваны). Снаўт вазiўся з апаратурай, трымаўся, як заўсёды, карэктна, ён не здзiвiўся з’яўленню Хэры i пакланiўся ёй здалёку. Калi Снаўт працiраў мае вiскi i лоб фiзiялагiчным растворам, з’явiўся Сарторыус. Ён выйшаў з цёмнага пакоя праз невялiкiя дзверы. На iм быў белы халат i чорны антырадыяцыйны фартух амаль да костачак. Дзелавы, энергiчны Сарторыус павiтаўся са мной, нiбы мы былi супрацоўнiкамi буйнога зямнога iнстытута i рассталiся лiтаральна ўчора. Я толькi цяпер заўважыў, што нежыццёвым выраз яго твару рабiлi кантактныя лiнзы, якiмi ён карыстаўся замест акуляраў. Скрыжаваўшы рукi на грудзях, ён сачыў, як Снаўт прыбiнтоўвае электроды, узводзячы на маёй галаве штосьцi накшталт чалмы. Сарторыус некалькi разоў абвёў позiркам усю залу; Хэры ён нiбыта не заўважыў. Яна сядзела скурчыўшыся, бедная, на невялiкай табурэтцы ля сцяны i рабiла выгляд, што чытае кнiгу. Калi Снаўт адышоў ад майго крэсла, я павярнуў галаву ў цяжкiм шлеме з металу i правадоў, каб убачыць, як ён будзе ўключаць апаратуру, але нечакана Сарторыус падняў руку i ўрачыста прамовiў:

— Доктар Кельвiн! Прашу хвiлiнку ўвагi! Я не хачу вам навязваць сваё меркаванне, бо гэта не прывядзе да мэты, але вы не павiнны думаць пра сябе, пра мяне, пра калегу Снаўта, наогул нi пра кога, павiнны выключыць выпадковыя iндывiдуальнасцi, пэўныя асобы i засяродзiцца на нашай агульнай справе. Зямля i Салярыс; пакаленнi даследнiкаў, якiя складалi адно цэлае, хоць кожны чалавек мае свой пачатак i свой канец; наша паслядоўнасць у iмкненнi наладзiць iнтэлектуальны кантакт; гiстарычны шлях, што прайшло чалавецтва; упэўненасць у яго далейшым развiццi; гатоўнасць да любых ахвяр i цяжкасцей; гатоўнасць падпарадкаваць нашай Мiсii любыя асабiстыя пачуццi — вось тэмы, якiя павiнны цалкам запоўнiць вашу свядомасць. Ход асацыяцый, праўда, не залежыць ад вашай волi, але ваша прысутнасць усё-такi дапаможа нам у эксперыменце. Калi ў вас не будзе ўпэўненасцi, што вы справiлiся з заданнем, прашу паведамiць нам, а калега Снаўт паўторыць запiс. Мы маем час…

Апошнiя словы ён прамовiў з абыякавай усмешкай, усё гэтак жа холадна. Мне было непрыемна ад яго напышлiвых, траскучых фраз. На шчасце, Снаўт перапынiў працяглую паўзу.

— Крыс, можна? — спытаў ён, абапёршыся на высокi пульт электраэнцэфалографа i крыху фамiльярна нагнуўшыся да мяне.

Я быў удзячны яму за тое, што ён назваў маё iмя.

— Можна, — адказаў я, заплюшчваючы вочы.

Хваляванне, якое ахапiла мяне, калi Снаўт, замацаваўшы электроды, узяўся за рубiльнiк, цяпер знiкла; праз вейкi я ўбачыў ружовае святло кантрольных лямпачак на чорнай панелi апарата. Вiльготныя i непрыемна халодныя металiчныя электроды, якiя, нiбы манеты, абляпiлi маю галаву, сталi цяплейшымi. Мне здавалася, што я — шэрая, неасветленая арэна. Натоўп нябачных гледачоў амфiтэатрам акружаў пустэчу i маўчанне, у якiм знiкла мая iранiчная пагарда да Сарторыуса i да Мiсii. Напружанне ўнутраных назiральнiкаў, якiя iмкнулiся сыграць iмправiзаваную ролю, спадала. «Хэры?» — у думках, правяраючы сябе, з неверагодным страхам вымавiў я гэтае iмя, гатовы адразу ж адступiць. Але мая насцярожаная сляпая аўдыторыя не пратэставала. Нейкае iмгненне я быў сама пяшчота, шчыры смутак, быў гатовы да цярпення i бясконцых ахвяраў: Хэры, без абрысаў, без формы, без твару, запоўнiла мяне. I хутка яе невыразная адчайная пяшчота саступiла вобразу Гiзэ. Бацька салярыстыкi i салярыстаў з’явiўся ў шэрай цемры ў сваёй прафесарскай велiчы, я думаў не пра гразевы выбух, не пра смуродлiвую бездань, якая праглынула яго залатыя акуляры i выпеставаныя сiвыя вусы, я бачыў толькi гравюру на тытульнай старонцы манаграфii — густа заштрыхаваны фон, на якiм яго галава здавалася ў арэоле; яго твар не рысамi, а выявай добрапрыстойнасцi, старамоднай разважлiвасцi нагадваў твар майго бацькi, i ў рэшце рэшт я нават не ведаў, хто з iх пазiрае на мяне. У абодвух не было магiлы — у наш час гэта здараецца так часта, што не выклiкае асаблiвага хвалявання.

Карцiна знiкла, i на нейкi час (не ведаю, на якi) я забыўся пра Станцыю, пра эксперымент, пра Хэры, пра чорны Акiян — пра ўсё; у мяне ўспыхнула ўпэўненасць, што гэтыя двое — ужо не iснуючыя, бясконца маленькiя, якiя зрабiлiся тленам — саўладалi з усiм, што выпала на iх долю… Адкрыццё супакоiла мяне, i безаблiчны нямы натоўп вакол шэрай арэны, якi чакаў майго паражэння, растварыўся. У тое ж iмгненне нешта двойчы пстрыкнула — выключылi апаратуру. Штучнае святло асляпiла, я зажмурыўся. Сарторыус дапытлiва пазiраў на мяне, стоячы ў ранейшай паставе; Снаўт, павярнуўшыся да яго спiнай, мiтусiўся ля апарата, знарок шлэпаючы тапачкамi, якiя звальвалiся з ног.