Каласы пад сярпом тваім. Кніга І. Выйсце крыніц

— Сядай, сыне.

Алесь, зазвычай такi зграбны, медзведзявата палез на крэсла. Глядзеў на ломкiя абрусы, на старое серабро, на двухзубы iтальянскi вiдэлец, на блакiтны крыштальны келiх, у ломкiх гранях якога драбiлася нейкая янтарная вадкасць.

— Што гэта? — амаль без голасу спытаў ён.

— «Го-Сатэрн», — адказаў бацька. — Гэта, брат, такое вiно, што i ты можаш пiць.

— Вiна не хачу, ад яго людзi дурныя. Лаюцца.

Выбiцкi зморшчыўся ад скрухi, i, убачыўшы гэта, Алесь раптам раззлаваўся. Урэшце, iхняя гэта была вiна. Урэшце, гэта самi яны давялi яго, а цяпер яшчэ ўчынiлi яму гэткае катаванне.

Таму ён смела палез падрапанай лапай у хлебны кошычак, палажыў кавалак на сваю талерку i лыжкаю пацягнуўся да бацькавай талеркi, адчуваючы ў сэрцы пачуццё, блiзкае да адчаю.

— Еш, еш, сыне, — спакойна адказаў пан Юры. — Мацуйся. Давай мы i табе на талерку пакладзем.

Але маленькi зацкаваны мужычок ужо нёс да рота самы вялiкi кавалак. Яму было нязручна, i таму ён успёрся левай далонькай на край стала, а калi ўспёрся — з-пад гэтай далонькi ўпаў на падлогу падрыхтаваны кавалак хлеба.

Дзiця пачало павольна спаўзаць з крэсла пад стол. Спаўзло. Знiкла. А потым з-пад стала з'явiлася сур'ёзная галава.

Сурова, з адчуваннем важнасцi моманту, малады князь пацалаваў паднятую з падлогi скiбу i сур'ёзна сказаў:

— Даруй, божухна.

I ўжо зусiм па-гаспадарску хлопец сказаў наступныя словы:

— Пакладзiце гэта, калi ласачка, каню.

Пан Адам пакутлiва пачырванеў. Няёмкасць трывала доўга. Потым бацька, увесь час аглядаючыся на мацi, пачаў тлумачыць сыну, што так нядобра, што так не робяць, i выгляд яго, вiдаць, быў горшы, чым у Алеся, бо мацi раптам засмяялася — ласкавым сумным званочкам.

Лёд растаў. Перастала быць няёмка Алесю. Усе засмяялiся. Ды толькi смех яшчэ гучаў не вельмi весела.

— Что же вы, например, ели сегодня на завтрак, мой маленький? — спытала панi Антанiда.

— Сёння… на заўтра? — неўразумела перапытаў Алесь.

— Антонида, — сказаў пан Юры. — Если можешь, говори по-мужицки.

— Што ты еў сёння на… сняданне? — спытала мацi.

— Крышаныя буракi, — басам адказала медзведзяня. — I курыцу елi… Зарэзалi з такой прычыны старога пеўня… Марыля сказала: «Усё адно ўжо, дык няхай хаця панiч-сынок памятае».

Мацi ўсмiхалася, яе забаўлялi «крышаныя буракi».

— Жорж, — сказала яна, — няўжо стары певень для iх — свята? I як мог жыць маленькi? Нашто такая жорсткасць з боку старога Вежы?

Шакаладна-матавы твар бацькi спахмурнеў.

— Я вiнен перад табою, Антанiда. Бацька даў толькi лёгкi намёк на тое, што Алеся пажадана аддаць на «дзядзькаванне». Астатняе дадумаў i вырашыў я. Кагуты — лепшыя гаспадары. Майстры. Сумленныя, здаровыя людзi.

Яго моцныя рукi сцiснулi край абруса:

— Бачыш, ты i ўсе лiчылi мяне легкадумным. Я не хацеў, каб сын пайшоў у мяне. Я хацеў, каб ён быў моцны, увесь ад гэтай зямлi. Няхай сабе яго не кармiлi каплунамі. Ты паглядзi на большасць яго аднагодкаў: спешчаныя, саслабелыя. Заўсёды добра рабiць, як рабiлi дзяды. Яны былi не зусiм дурнi. Я хацеў, каб з яго вырас сапраўдны пан, мацнейшы за хлопаў не толькi розумам, а i целам.

Памаўчаў. Потым сказаў:

— Сын графа Хаданскага, даражэнькага суседа, едзе дарогаю мiж iльноў i кажа ўсур'ёз, што мужычкi будуць з хлебам. Якi з яго будзе гаспадар? Якой павагi яму чакаць ад прыгонных? А гэты будзе iншы… Некалькi год сярод жытнiкаў, простая здаровая ежа, шмат паветра, фiзiчныя практыкаваннi, размеранае жыццё. А лоск мы яму вернем за год.

Хiтравата ўсмiхнуўся у вусы:

— Пад'еў, сынок? На вось табе. Гэта цукраваная садавiна. Гэта называюць цукатамi. Можаш узяць да iх фiлiжаначку кавы.

Густы карычневы струмень пабег у маленькую — з напарстак — фiлiжанку. Мацi з цiкавасцю, нават трошкi грэблiвай, сачыла за тым, як сын бярэ загарэлай лапкай цукат, насцярожана кладзе ў рот.

Тое, што першае трапiла на язык, спадабалася Алесю: цукар, якi часам прывозiлi дзецям i ў Азярышча. Але далей зубы ўлезлi ў нешта вязкае, — груша i не груша, — нечаканае i таму гiдкае.

Ён выплюнуў пад стол.

— Нясмачныя твае… марцыпаны.

Бацькаў твар спахмурнеў, бо на матчыных вачах выступiлi слёзы.

— Ты не маеш рацыi, Антанiда, — сказаў ён. — Я шчаслiвы за хлопца. У яго сяброў страўнiк ужо цяпер назаўсёды сапсуты ласункамi. А гэты будзе, калi спатрэбiцца, варыць жалеза. Быстраногi, спрытны, здаровы. Трэба ж камусьцi цягнуць па зямлi род наступнае тысячагоддзе.

I ён, прыцягнуўшы жонку да сябе, пацалаваў яе ў скронь.

— Аh, Gеоrgеs, — сказала яна, — часам ты такi, што я пачынаю вельмi, вельмi любiць цябе.

Бацька ўстаў:

— Пойдзем, сыне. Буду табе ўсё паказваць. А вы заставайцеся тут, пан Адам. Сёння дакладаў не будзе нi ў вас, нi ў галоўнага аканома. Пасядзiце тут з жонкай, папiце кавы… Дарэчы, пенсiю атрымаеце праз тыдзень, за ўсе тры месяцы.

— Што вы, князь, — пачырванеў Выбiцкi. — I так бардзо задоволёны. Што мне трэба, я адзiн.

— Ну то i добра… Пойдзем, Алесь… Што спачатку, сады або дом?

З Алеся было ўжо досыць дома. Трэба было хаця на кароткi час ратавацца. I таму ён сказаў:

— Сады.

Яны спусцiлiся з тэрасы на круг гонару i заглыбiлiся ў адну з радыяльных алей. Толькi тут Алесь адчуў сябе лепей, бо ўсё вакол было знаёмае: дрэвы, трава ля iхнiх каранёў, жвiр пад нагамi.

Некаторы час iшлi моўчкi. Потым бацька, неяк нават вiнавата, сказаў:

— Ты любi яе, Алесь… Любi, як я… Яна мацi табе… Ты не глядзi, што яна строгая… Яна, брат, добрая.

I яго праставаты прыгожы твар быў такi незвычайны, што Алесь апусцiў вочы:

— Буду яе любiць… Што ж, калi ўжо так атрымалася.

Бацька павесялеў.

— Ну вось, вось i добра… Ты не думай. Вось прыйдзе дзень пастрыжэння ў юнакi. Да гэтага дня будуць цябе, брат, шлiфаваць… з пяском, каб не пляваўся… марцыпанамi. А потым, калi толькi захочаш, будзеш ездзiць i да Кагутоў, i ў суседнiя дамы. Я цябе абмяжоўваць не хачу, не буду. Расцi, як трава, як бог загадаў. Гэта лепш… Каня табе падару — дык да Азярышча зусiм блiзка будзе, нейкiх дзесяць вёрст. I помнi: ты тут гаспадар, як я. Загадвай. Прывучайся. Я думаю, будзем сябрамi… А за Кагутоў не бойся, будзе iм добра.

— Я i цябе буду любiць… бацька.

— Ну вось i добра, брат. Хадзем.

Алея вывела iх праз парк i пладовы сад да доўгiх шэрых будынкаў пад чарапiцай. Будынкi абкружаў глыбокi роў, зарослы лопухамі i гускай. Пад iх узнятымi парасончыкамi бруiлася вада. Пад'ёмны масток ляжаў над ровам.

— Тут псярня i стайнi, — сказаў бацька.

На манежнай пляцоўцы ганялi на кордзе коней. Англiчанiн-жакей, даўгазубы i спакойны, як статуя, стаяў на ўзбочыне, паляскваючы лёсачкай па лакавым чобаце. Непарушна прытаiўся з бацькам за руку.

— Што новага, пан Крэбс?

— Гэты народ… — англiчанiн адвёў убок сiгару, зацiснутую памiж простымі, як алоўкi, пальцамі, — яму б ездзiць па-цыганску, без усякi закон… Сёння засеклася Б'янка.

— Можа, яно i лепей, — сказаў бацька, — я заўсёды гаварыў вам, што трэба рыхтаваць на скачкi Змея.

— О, но! — запратэставаў англiчанiн. — Но, Змей! Склад Змея не ёсць адпаведны склад. Паглядзiце на яго бабкi. Паглядзiце — Меры яго мацi, — паглядзiце на яе калмыцкую грудастасць i бадай вiслазадасць. Но, но!

З манежа збiралiся да iх конюхi. Старшы конюх, Змiцер, абпалены сонцам да таго, што скура лупiлася на носе, як на маладой бульбе, зняў шапку.

— Накрыйся, — сказаў бацька. — Ведаеш — не люблю.

Змiцер няшчыра ўздыхнуў, накрыўся.

— I не ўздыхай, — сказаў бацька, — не падлiзвайся. Чуе кошка… Было табе загадана бiнтаваць Б'янку цi не?

— О Змiцер, бестыя Змiцер, — сказаў англiчанiн, — хiтры азiят Змiцер. Яны ўсе ў змове, яны не хацелi Б'янкi, яны хацелi выпусцiць мясцовага дрыкганта… зусiм як сам пан-князь Загорскi.

Бацькавы вочы няўлоўна смяялiся, вельмi сiнiя i прастадушна хiтрыя, як у маладога чорта.

— Што ж зробiш, мiстэр Крэбс. Тут ужо нiчога не зробiш. Вiдаць, будзем выпускаць на скачкi трохгодак Змея, Чаркеса i Мамелюка.