Птушкі на цернях

— У мяне заўтра ўвесь дзень розныя пасяджэнні, такім чынам, даю слова, Фрыц мне будзе не патрэбны.

— Я ж сказала, вазьму таксі!

Ліан падняў бровы.

— Няма чаго павышаць голас, Джасціна. Рабі што хочаш, я спрачацца не буду.

Ён болей не называў яе herzchen; апошнім часам яна ўсё радзей чула гэта даўно прывычнае ласкавае слова, a сёння Ліан не сказаў яго ні разу. Да чаго нудны, цяжкі атрымаўся вечар! Хоць бы ён хутчэй кончыўся! Джасціна злавіла сябе на тым, што глядзіць на Ліанавы рукі і спрабуе ўспомніць іх дотык — і не можа. Навошта жыццё такое заблытанае і такое кепскае, навошта гэта трэба, каб здаралася вось такое, як з Дэнам?! Можа, якраз ад думкі пра Дэна ёй стала зусім ужо нясцерпна цяжка, ні хвіліны болей не выседзець, і яна абаперлася далонямі на падлакотнікі ў крэсле.

— Пойдзем адсюль, калі не пярэчыш. У мяне вельмі разбалелася галава.

На скрыжаванні каля Джасцінінага завулка Ліан памог ёй выйсці з машыны, загадаў Фрыцу аб’ехаць квартал і вярнуцца па яго і пачціва, як чужую, узяў яе пад руку. Пад халоднай лонданскаю імжою яны павольна ішлі па каменных плітах, крокі аддаваліся гулкім рэхам. Маркотныя, адзінокія крокі, нібы на могілках.

— Значыць, мы развітваемся, Джасціна, — сказаў Ліан.

— Ва ўсякім выпадку, пакуль, — бадзёра азвалася Джасціна. — Гэта ж не навек. Я зрэдку буду прыязджаць у Лондан, і, спадзяюся, ты калі-небудзь выбераш час праведаць нас у Драгедзе.

Ён пакруціў галавою.

— He, Джасціна. Гэта развітанне назаўсёды. Думаю, мы болей не патрэбны адно аднаму.

— Гэта значыць, я больш не трэба табе. — Яна здолела даволі праўдападобна засмяяцца. — Нічога, Лівень! Можаш мяне не шкадаваць, я вытрываю!

Ён нахіліўся, пацалаваў яе руку, выпрастаўся, паглядзеў ёй у вочы, усміхнуўся і пайшоў адсюль.

На дыванку каля дзвярэй чакаў ліст ад маці. Джасціна нагнулася, падняла ліст, кінула тут сумачку, паліто, скінула туфлі і прайшла ў гасцёўню. Цяжка села на нейкую скрынку, закусіла губу і хвіліну-другую задуменна, з разгубленасцю і жалем разглядвала прыгожую паясную Дэнаву фатаграфію, знятую на памяць пра дзень яго пасвячэння ў сан. Раптам заўважыла, што пальцамі босых ног несвядома гладзіць скручаны дыван з кенгуровых скур, з прыкрасцю зморшчылася, парывіста ўстала.

Пайсці на кухню — вось што ёй цяпер трэба. I яна пайшла на кухню, дастала бляшанку з растваральнаю каваю і вяршкі з халадзільніка. Налівала халодную ваду з крана і раптам замерла, шырока раскрытымі вачыма абвяла кухню, нібы бачыла яе ўпершыню. Плямы і драпіны на абоях, фарсісты філадэндран у кашы, падвешаным да столі, насценны гадзіннік — чорнае кацяня віляе маятнікам-хвастом і глядзіць з боку ў бок, бавячы бесклапотна хвіліны, якія бягуць і бягуць. На грыфельнай дошцы вялікімі літарамі зроблены надпіс: не забыць шчотку да валасоў. На стале — эскіз алоўкам, тыдняў тры назад яна намалявала Ліана. I пачак цыгарэт. Джасціна закурыла, паставіла на агонь ваду на каву і заўважыла, што ў кулаку ўсё яшчэ заціснуты пакамечаны канверт — пісьмо ад маці. Можна і прачытаць, пакуль грэецца вада. Падсела да кухоннага стала, пстрычкаю скінула на падлогу алоўкавы Ліанаў партрэт і паставіла на яго ногі. Вось так, Ліан Мёрлінг Хартгейм! Вельмі ты мне патрэбны, важная шышка, чыноўніцкая душа, нямецкая кілбаса ў скураным паліце. Дык, значыць, я табе ўжо не трэба, так? Ну і ты мне не трэба!

«Дарагая мая Джасціна, — пісала Мэгі. — Безумоўна, ты, як звычайна, усё вырашала пагарачыўшыся, але я спадзяюся, што мой ліст дойдзе своечасова. Калі што-небудзь у маіх апошніх лістках аказалася прычынаю такога паспешнага рашэння, калі ласка, прабач. У мяне і ў думках не было штурхнуць цябе на такое дзівацтва. Пэўна, мне проста захацелася крыху спагады, але я вечна забываюся, што ты ўражлівая і толькі з выгляду таўстаскурая. Але, зразумела, мне вельмі адзінока, ажно страшна. Але калі ты і вернешся дадому, гэтым нічога не паправіш. Падумай крыху — і зразумееш, што гэта так. Ці можа твой прыезд што-небудзь змяніць? Ты не можаш ні вярнуць мне тое, што я страціла, ні замяніць страту. I яшчэ, гэта не толькі мая страта, але і твая, бабуліна, усіх. Ты, здаецца, надумалася, што ў нечым вінаватая? Памыляешся. Падазраю, ты ўздумала вярнуцца таму, што каешся і хочаш нешта такое загладзіць. Гэта ўсё гордасць і саманадзейнасць, Джасціна. Дэн быў не дзіця малое, а дарослы чалавек. He забудзь, я якраз яго пусціла. Калі б я сабе дала волю, як ты, я кляла б сябе за тое, што дазволіла яму жыць, як ён хацеў, пакуль не трапіла б у вар’яцкі дом. Але я сябе не кляну. Ніхто з нас не бог — праўда, у мяне было болей магчымасцей у гэтым пераканацца, чым у цябе.

Калі вернешся дадому, ты ахвяруеш мне сваё жыццё. Я не хачу такой ахвяры. Ніколі не хацела. I цяпер яе не прыму. Жыццё ў Драгедзе не па табе і заўсёды было не па табе. Калі ты яшчэ не разабралася, дзе тваё сапраўднае месца, прысядзь зараз жа і падумай добра. Праўда, іншы раз ты вельмі кепска разумееш. Ліан вельмі мілы чалавек, але я нешта ніколі ні ў адным мужчыне не сустракала такой бескарыслівасці, якая табе ў ім здаецца. Дзеля Дэна ён пра цябе клапоціцца, дзіва што! Пара стаць дарослаю, Джасціна.

Родная мая, святло патухла. Для ўсіх нас святло патухла. I нічым, нічым ты тут не можаш памагчы, няўжо сама не разумееш? He буду прыкідвацца, нібы я зусім шчаслівая, гэтым я толькі абразіла б цябе. Ды і не бывае ў чалавека поўнага шчасця. Але калі ты думаеш, што мы тут з ранку да ночы плачам і галосім, ты вельмі памыляешся. У нашым жыцці ёсць і радасці, і толькі ці не самая большая — што для цябе святло ў нас яшчэ гарыць. А святло для Дэна патухла назаўсёды. Калі ласка, Джасціна, любая, пастарайся з гэтым змірыцца.

Ведама ж, прыязджай у Драгеду, мы будзем вельмі-вельмі радыя. Але — не назусім. Ты не будзеш шчаслівая, калі тут застанешся. Мала таго што не трэба табе сабою ахвяраваць, — гэта было б яшчэ і дарэмна. Калі ты, актрыса, адарвешся ад тэатра хоць на год, гэта будзе табе вельмі дорага каштаваць. Таму заставайся там, дзе тваё сапраўднае месца, дзе ты больш патрэбная».

Як балюча. Нібы ў першыя дні пасля смерці Дэна. Той самы дарэмны, бясплодны, неадчэпны боль. Тое самае пакутлівае бяссілле. Ды, ведама, я нічым не магу памагчы. Нічога нельга паправіць, нічога.

Што за свіст? Гэта кафейнік кіпіць. Цішэй, кафейнік, цішэй! He трывож матульку! Як гэта — быць адзіным дзіцем у сваёй матулькі, га, кафейнік? Спытайся ў Джасціны, яна дык ведае. Ага, Джасціна добра ведае, што такое быць адзіным дзіцем. Але я — не тое дзіця, якое ёй трэба, няшчаснай, змарнелай старой жанчыне на далёкай авечкагадоўчай ферме. Ах, мама, мама... Няўжо ты думаеш, калі б гэта было ў чалавечых сілах, я б не змянілася? Маё жыццё ўзамен яго жыцця, новыя лямпы ўзамен старых, каб вярнуць чарадзейнае святло... Як несправядліва, што памёр Дэн, a не я... Яе праўда. Калі я і вярнуся ў Драгеду, гэтым Дэна не вернеш. Хоць ён і лёг там у зямлю навекі, яго не вернеш. Святло патухла, і мне яго не запаліць зноў. Але я разумею, што яна хоча сказаць. Маё святло яшчэ гарыць у ёй. Але вяртацца ў Драгеду не трэба.

Дзверы ёй адчыніў Фрыц, гэтым разам не ў франтаватай цёмна-сіняй шафёрскай форме, а ў франтаватай ранішняй форме дварэцкага. Усміхнуўся, цырымонна пакланіўся, старамодна на сапраўдны нямецкі манер цокнуўшы абцасамі, і Джасціна раптам падумала — можа, ён і ў Боне выконвае двайныя абавязкі.

— Скажыце, Фрыц, вы ўсяго толькі сціплы слуга пана Хартгейма ці яго вартавы і целаахоўнік? — папыталася яна, аддаючы яму паліто.

— Пан Хартгейм у сябе ў кабінеце, міс О’Ніл, — суха адказаў Фрыц.

Ліан сядзеў, крыху нахіліўшыся ўперад, і глядзеў на агонь, Наташа спала, скруціўшыся на дыване перад камінам. Калі адчыніліся дзверы, ён падняў вочы, але нічога не сказаў і, відаць, ані не абрадаваўся.

Джасціна прайшла па пакоі, укленчыла і ўткнулася лбом у Ліанавы калені.

— Лівень, я такая вінаватая, — прашаптала яна. — Мне нельга дараваць за ўсе гэтыя гады.

Ён не ўстаў і не падняў яе, але ўкленчыў побач з ёю.