Страница 63 из 82
Я збіраюся пасля расказаць пра канец, як пра канец. Спадзяюся, не пазней як праз тры дні, лічачы з таго моманту, як пішу гэта цяпер, паказаць табе свае запісы, а тыя тры дні, што я называю, — проста прыблізны час, патрэбны, каб усё скончыць. Таму, калі б я ставіў мэту проста расказаць пра канец, я, не робячы гэтых дадаткаў, абмежаваўся б тым, што ўключыў бы гэта ў апошнюю частку запісак. Для іх стройнасці такі шлях самы правільны — супраць гэтага нічога не скажаш. Але мэта ў мяне зусім другая. Я хацеў зрабіць хоць невялікія папраўкі да паняцця «эратычны», якім збіраўся ўсё растлумачыць, а замест гэтага апынуўся, як кажуць, з гіраю, прыкаванаю да нагі... а можа, папраўкі да сцверджання, што паміж мною і маскаю ёсць вялікая розніца. Раз я ўжо прызнаў сваю віну, дык, напэўна, мне можна было б даць магчымасць апраўдацца, калі, ведама, я не буду перакручваць фактаў.
У той дзень я вывеў маску з дому з лёгкім сэрцам, быццам выпусціў пагуляць любімае дзіця. Я заразіўся дураслівасцю сабачаняці, упершыню спушчанага з павадка, — у мяне паявіўся вясёлы, жыццярадасны настрой. Але з-за рэўнасці, якая невядома адкуль узялася, я і маска апынуліся ў такім становішчы, што за цябе нам давялося схапіцца ўрукапашную. Гэтая рэўнасць прымусіла мяне зноў успомніць пра каханне і адданасць табе... Таму планы, адкладзеныя на другі дзень, вымагалі неадкладнага ажыццяўлення. I хочаш не хочаш, мне давялося прапанаваць масцы часовае перамір’е.
Безумоўна, глыбока ўсярэдзіне, быццам калючка, нешта засела. Электрычка, што ішла ў горад, была пустая, і на якое б месца я ні сеў, шыбы, ператварыўшыся ў чорныя люстэркі, адбівалі маю маску. Дзіўны тып — аброслы, манерна адзеты, у цёмных акулярах, хоць ужо вечар. Урэшце я паставіў яму ультыматум: ці ён дабром згаджаецца на перамір’е, ці я зрываю маску. Дый трэба дадаць да ўсяго, што гэты тып хаваў у кішэні пісталет. Колькі ў ім вераломства! Мне нават здалося, што маска, здзекліва ўсміхаючыся, сказала:
— Хопіць бурчаць — я табе непазбежнае зло. Калі думаеш адмовіцца ад мяне, лепей было б з самага пачатку нічога не выдумляць. А калі ўзяўся — маўчы. Хочаш што-небудзь атрымаць — будзь гатовы заплаціць за гэта...
Прачыніў акно. Уварваўся тугі, востры, як лязо, струмень начнога паветра. Ён асвяжыў толькі патыліцу і далоні і замёр імгненна перад «непазбежным злом», нават не дакрануўшыся да гарачых шчок. Псіхалагічна я пакутаваў ад таго, што маска не стварае са мною адзінага цэлага, але фізіялагічна мне была непрыемна, што яна вельмі шчытна прылягае. Мой стан нагадваў, мабыць, стан чалавека, якому ўставілі штучныя зубы.
Але — я таксама, не саступаючы, стараюся апраўдаць сябе, — паколькі з грэхам папалам выконвалася пагадненне пра перамір’е, мне неяк удалося б дамагчыся галоўнай свае мэты — аднавіць сцяжынку між намі, калі б толькі я змірыўся з некаторымі перашкодамі (напрыклад, з рэўнасцю). Але хіба мог бы я мець да свае жонкі такую бессаромную цікаўнасць? Адваротна прапарцыянальна маім адносінам да маскі я — ажно дзіва — станавіўся ўсё болей падатлівы ў адносінах да цябе.
Але ці праўда гэта? Які вынік — ты ўжо ведаеш, так што не буду паўтарацца... Пытанне не толькі ў выніку... Якія ж ёсць падставы толькі да мяне ставіцца так надумана?
Эратычны акт можна, мабыць, залічыць да сексуальнае сферы абстрактных чалавечых адносін. Калі абмежавацца надта далёкімі, абстрактнымі адносінамі, якія нават розум не можа ахапіць, другі чалавек немінуча ператвараецца ў абстрактнага антыпода — ворага, а сексуальнае супрацьпастаўленне становіцца эратычным актам. Паколькі, напрыклад, існуе абстрактная жанчына, абавязковы, непазбежны эратызм мужчыны. Эратызм ні ў якім выпадку не можа быць ворагам жанчыны, як звычайна думаюць, наадварот: якраз жанчына — вораг эратызму. Такім чынам, лагічна, відаць, меркаваць, што эратычнае існаванне не ёсць ненармальная сексуальнасць, а, наадварот, тыповая форма цяперашняга сексуальнага жыцця.
Як бы там ні было, мы жывём у такі час, калі стала немагчыма, як некалі, правесці дакладную мяжу паміж блізкім і ворагам, якую пазнаваў бы кожны. У электрычцы цясней, чым твае блізкія, цябе шчытна аблепліваюць незлічоныя ворагі. Ёсць ворагі, якія пранікаюць у хату, ператварыўшыся ў пісьмы, ёсць ворагі — ад іх няма ратунку, — якія, ператварыўшыся ў хвалі, прасочваюцца ў кожную клетку. У гэтых умовах варожае акружэнне стала звычайнае — мы прывыклі да яго, і існаванне блізкага гэтаксама мала прыкметнае, як іголка, згубленая ў пустыні. Тады і нарадзілася выратавальная ідэя: «Зробім чужых людзей сваімі блізкімі», але ці можна ўявіць, што знойдзецца велізарнае сховішча, якое зможа змясціць людзей, адзінкаю падліку якіх служыць мільярд. Можа, для поспеху ў жыцці карысна адмовіцца ад высокіх памкненняў, якія табе не пад сілу, і добрасардэчна змірыцца з тым, што ўсе навокал цябе людзі — ворагі. Ці не спакайней як найхутчэй выпрацаваць імунітэт супраць адзіноты?
I няма ніякай гарантыі, што чалавек, атручаны адзінотаю, не будзе эратычны ў адносінах да сваіх блізкіх і, ва ўсякім выпадку, да жонкі. Выпадак са мною — не выключэнне. Калі ў дзеяннях маскі бачыць пэўнае абстрагаванне чалавечых адносін, — можа, я з-за гэтага самага абстрагавання і прадаўся тым фантазіям, — дык мне (а я імкнуўся выйсці з недарэчнага становішча) не аставалася нічога больш, як заткнуць рот і маўчаць. Напраўду, колькі б я ні пералічваў здзейсненыя мною добрыя справы, сам факт, што я прыдумаў падобны план, ужо даволі красамоўна гаварыў пра мае эратычныя хімеры.
Значыць, план стварэння маскі з’явіўся не вынікам майго асаблівага жадання, а выяўленнем самае звычайнае патрэбы абстрагаванага сучаснага чалавека. На першы погляд здавалася, што я пацярпеў паражэнне ад маскі, але на самай справе нічога падобнага на паражэнне не было.
Пачакай! Дык жа не толькі план стварэння маскі не быў нечым асаблівым. Праўда? Сам мой лёс — страта твару, якая прымусіла шукаць дапамогі ў гэтае маскі, — зусім не з’яўляецца нейкім утрапеннем — гэта, найхутчэй, агульны лёс сучасных людзей. Хіба няпраўда? Невялікае, ведама, адкрыццё. Мой адчай тлумачыўся не так стратаю твару, як тым, што мой лёс не мае нічога агульнага з лёсамі іншых людзей. Я не мог заглушыць у сабе пачуцця зайздрасці нават хвораму на рак, бо ён падзяляе свой лёс з іншымі людзьмі. Калі б не гэта... Калі б толькі яма, у якую я праваліўся, была не калодзежам, якога выпадкова не зачынілі, а турэмнаю камераю, пра існаванне якое ўсе людзі добра ведалі! Гэта таксама не магло не кінуць мяне ў адчай. Ты павінна зразумець, што я хачу сказаць. Пачуццё адзінокага адчаю, калі хлопец, у якога пачынае ламацца голас, ці дзяўчына, у якой пачынаюцца менструацыі, зазнаюць спакусу мастурбацыі, думаюць, што спакуса гэтая — незвычайная хвароба, і хворыя на яе толькі яны адны... Ці пачуццё ганебнага адчаю, калі дзіцячая маленькая кража (шарык з мазаікі, ці кавалачак гумкі, ці агрызак алоўка) — адзёр, на які кожны павінен перахварэць, — успрымаецца як страшнае злачынства, якое зрабіў толькі ты адзін... На няшчасце, калі падобная недасведчанасць будзе доўжыцца да пэўнага часу, паявяцца сімптомы атручэння, і такія людзі могуць ператварыцца ў сапраўдных сексуальных злачынцаў, у звычайных зладзеяў. I як бы яны ні пільнаваліся, каб не трапіць у пастку, як бы ні стараліся найглыбей зразумець, што робяць злачынства, гэта не дасць ніякіх вынікаў. Куды болей эфектыўная мера — вырвацца з адзіноты, дазнаўшыся, што нехта зрабіў такое самае злачынства, што ў цябе ёсць супольнік.
Можа, пачуццё блізкасці да незнаёмых людзей — кожнага хацелася абняць, — якое зведаў я пазней, калі выйшаў з дому і напіўся гарэлкі, да якое не прывык, і ап’янеў (пра гэты выпадак я напішу пасля, тут мне не хочацца паўтарацца), можа, гэтае пачуццё ўзнікла таму, што ў мяне цеплілася кволая надзея знайсці сярод іх каго-небудзь, хто, як і я, страціў бы твар. Ведама, гэта не значыць, што я адчуваў блізкасць да блізкіх, — проста я падзяляў з імі пачуццё адзіноты, якое спараджаюць абстрактныя адносіны, якія ўзнікаюць ад таго, што ўсе навокал — ворагі. Вось таму і не трэба было спадзявацца, што людзі, нібыта персанажы з якога-небудзь рамана, з шчымліваю радасцю будуць скакаць па шэрай электрычнай коўдры добрых намераў...