Страница 60 из 82
Ну, што ж рабіць?.. Пакуль я лёгенька пагладжваў пальцамі бараду (можа, гэта была рэакцыя на бінт, якім абматаны быў раней мой твар), маска дэманстрацыйна прымала самы розны выгляд, як паляўнічы, які прагне ўдачы: гатоўнасць, пагарда, пытанне, прагнасць, выклік, увага, жаданне, упэўненасць, імкненне, цікаўнасць. Увогуле, усе выразы, кожны асобна і ў розных варыяцыях, якія толькі можна ўявіць у падобным выпадку, — яна вышуквала гэтыя выразы, нібыта сабака, што сарваўся з прывязі і ўцёк ад гаспадара. Гэта было адзнакаю таго, што маска пачала прывыкаць да рэакцыі людзей, і я не магу адмаўляцца, што ў нейкай ступені — хай дурыць другіх — адчуваў нават задавальненне.
Ды адначасна мяне ахапіла страшэнная трывога. Як бы яна ні адрознівалася ад майго праўдзівага твару, я — гэта я. Я не быў ні загіпнатызаваны, ні ап’янелы ад наркотыкаў, і за любое дзеянне маскі — нават за тое, што ў кішэні ў мяне схаваны духавы пісталет, — адказнасць павінна ляжаць на мне і ні на кім другім. Характар у маскі зусім не быў нечым накшталт трусіка, што выняў фокуснік з капелюша; ён быў часткаю мяне самога, якая паявілася не па маёй волі, а дзякуючы таму, што ахова майго праўдзівага твару шчытна засланіла ўсе ўваходы і выхады. Тэарэтычна разумеючы, што ўсё гэта іменна так, я не мог уявіць яе характару цалкам, нібыта страціў розум. Паспрабуй уявіць маю злосць, калі існуе толькі абстрактнае «я» і мне не па сіле ўдыхнуць у яго змест.
Я быў зусім расхваляваны і вырашыў непрыкметна націснуць на тармазы.
— Правал таго, трыццаць другога эксперыменту: ці доследы былі праведзены кепска, ці ў самой гіпотэзе была загана?
Я вырашыў узяць тэмаю гэта важнае для лабараторыі пытанне і паспрабаваць успомніць пазіцыю, што я заняў. Я выказаў гіпотэзу, што ў некаторых высокамалекулярных злучэннях існуе залежнасць, якая выражаецца з дапамогаю функцыі, паміж зменаю каэфіцыента пругкасці пад дзеяннем ціску і зменамі пад дзеяннем тэмпературы, і атрымаў вельмі абнадзейлівыя вынікі, але апошні, трыццаць другі эксперымент разбурыў усе мае надзеі, і я апынуўся ў вельмі цяжкім становішчы.
Аднак маска толькі злосна нахмурыла бровы. З аднаго боку, мне здалося, што гэта натуральна, а з другога боку, я пачуў укол самалюбнасці...
ПАМЕТКІ НА ПАЛЯХ. Шчыра кажучы, маска не болей чым сродак для майго выздараўлення. Уяві, што ты здала пакой, а ў цябе адабралі ўвесь дом — гэта ж не мае ніякіх адносін да самалюбнасці.
...I тады ў мяне стаў задзірысты выгляд.
— Што ж табе ўрэшце трэба? Варта мне захацець, і я здзяру цябе хоць цяпер!
Але маска спакойна, бесклапотна парыравала:
— Разумееш, я ж ніхто. Да гэтага часу мне давялося аддаць нямала сілы, каб быць некім, і цяпер я абавязкова скарыстаю гэты выпадак, я хачу адмовіцца ад няшчаснага лёсу зноў стаць некім. А ты сам? Хіба, шчыра кажучы, ты хочаш мяне зрабіць некім? Па-мойму, і не зможаш, дык давай пакінем усё як ёсць. Згодзен? Зірні! Дзень не выхадны, а такая штурханіна... Штурханіна ўзнікае не таму, што збіраюцца людзі, а людзі збіраюцца таму, што ўзнікае штурханіна. Я не хлушу. Студэнты, з прычоскаю нібыта ў хуліганаў; нявінныя жонкі, размаляваныя, нібыта актрысы, вядомыя сваёю распустаю; дзеўкі ў модных строях, быццам худыя манекены... Хай сабе гэта мімалётныя мары, але, жадаючы стаць нікім, яны ўліваюцца ў таўкатню. Ці ты, можа, збіраешся сцвярджаць, што толькі мы не такія?
Мне не было чаго адказаць. Адказу і быць не магло. Сцвярджала ж уся маска, а сцверджанні яна прыдумляла маёю галавою. (Ты, напэўна, смяешся? Не чакаць гэтага азначала б чакаць залішне многага. Горкі жарт, ад якога не засмяешся. Я быў бы задаволены, калі б ты прызнала, што ў маіх словах ёсць хоць крыху здаровага сэнсу, але...)
Я быў прыпёрты да сцяны, і гэта было прычынаю, што я перастаў працівіцца і вырашыў даць масцы поўную волю. I тады маска, хоць і была нікім, нечакана прыдумала разумны план, не меней смелы, як з пісталетам. Увогуле, пасля полудня паспрабую пайсці да нашага дома і зірнуць, як там усё глядзіцца. Не, не як глядзіцца наш дом, а як сам я гляджуся. Наколькі змагу я вытрымаць прызначанае на заўтра выпрабаванне як спакушальнік? — паспрабаваць хоць адным вокам зірнуць на наш дом. У глыбіні душы я яшчэ на нешта спадзяваўся, але выказаць гэтыя надзеі словамі ніяк не мог і з гатоўнасцю прыняў план, што прапанавала маска.
ПАСТСКРЫПТУМ. Не збіраюся зарабляць добрую адзнаку, але, думаецца, я быў залішне добры. Я нагадваў чалавека, які, прызнаючы геліяцэнтрычную тэорыю, прапаведуе геацэнтрычную. Не, я лічу, што дабрата — злачынства, і немалое. Варта падумаць, а да чаго яна можа прывесці, і праз усе поры з майго цела выпаўзаюць чэрві сораму. Калі мне сорамна перачытаць напісанае, уяві, у колькі разоў большы сорам я адчуваю, калі падумаю, што ты гэта чытаеш?
Я і сам добра ведаю, што геліяцэнтрычная тэорыя правільная, і тым не менш... Мусіць, я надаваў дужа вялікае значэнне сваёй адзіноце... Я ўявіў, што яна глыбейшая за адзіноту ўсяго чалавецтва.
Я каюся і клянуся, што выкіну без жалю з наступнага сшытка ўсе фразы, у якіх будзе хоць намёк на трагедыю.
ШЭРЫ СШЫТАК
Хоць прайшло толькі пяць дзён, як я ехаў гэтаю дарогаю на электрычцы, свежасць успрымання была такая, быццам мінула пяць гадоў. Ніякага дзіва. Мне дарога такая знаёмая, што я не заблудзіўся б і з заплюшчанымі вачыма, але ж масцы гэта была зусім новая дарога. Калі яна і прыпамінала гэтую дарогу, дык, мусіць, таму, што яшчэ да нараджэння, у чэраве бачыла яе ў сне.
Праўда... Нават у воблакаў, якія нагадваюць аброслыя белаю барадою рэшткі старажытнасці і якія бачыў я па дарозе праз акно з вагона, нават у іх ёсць успаміны... Маска ўсярэдзіне прамыта содаваю вадою, і на ёй успухаюць маленькія пухіркі... Я інстынктыўна правёў тыльным бокам рукі па сухім ілбе і адразу азірнуўся па баках — ці не заўважыў хто маю прамашку?.. Адлегласць паміж мною і другімі? Я магу дазволіць сабе далучацца да астатніх, не парушаючы натуральнае дыстанцыі. Раптам мне нястрымна захацелася зарагатаць. Узрушанасць, быццам трапіў на варожую тэрыторыю, змянілася ціхамірнасцю вяртання дахаты; дакоры сумлення, быццам зрабіў злачынства, змяніліся радасцю новай сустрэчы. Што захачу, тое і зраблю. Нібы дыстрофік, якому дазволілі нарэшце есці, я ў такт пагойдванню вагона стаў з усяе сілы цягнуцца, нібыта лаза, што выкідае вусы, да твайго белага лоба, да бледна-ружовага шрама ад апёку на запясці, да прожылкаў на костачках, якія нагадваюць нутро ракавіны.
Што, вельмі нечакана? Калі ты і падумала гэтак, ну што ж, нічога не зробіш. Калі ты і скажаш, што гэта трызненне ап’янелага ад маскі, у мяне няма падстаў адмаўляць гэта. Папраўдзе, у сваіх запісках я першы раз так пішу пра цябе. Але гэта зусім не таму, што я адмовіўся ад цябе, пакуль не кончыцца тэрмін, нібы грошы паклаў на тэрміновы ўклад. Правільней, мне здавалася, што я не маю на гэта права. Меркаваць пра тваё цела прывіду без твару яшчэ болей недарэчна, чым жабе меркаваць пра спевы птушак. Прычыню боль сабе, а потым, мусіць, і табе... Ну, а дзякуючы масцы праклён гэты зняты? Гэтае пытанне мне яшчэ цяжэйшае.
Але чым далей, тым настойлівей гэтая праблема будзе вымагаць вырашэння. Пачакаю — позна не будзе.
Ужо хлынула першая хваля людзей, якія кончылі работу, і электрычка была паўнюткая. Я крышку павярнуўся, і маладая жанчына ў зялёным паліце прыткнулася задам да майго сцягна. Я крышку яшчэ павярнуўся, каб яна не адчула, што ў мяне пісталет, і прыціснуўся да яе яшчэ мацней. Праўда, і жанчына не надта адхіналася, і я вырашыў астацца ў тым самым становішчы. З кожным штуршком вагона мы прыціскаліся ўсё мацней, але цяпер я не адхіляўся. Зад у жанчыны то цвярдзеў, то мякчэў, а яна старанна рабіла выгляд, што дрэмле. Пакуль я весела забаўляўся думкаю: што будзе, калі я кончыкам пісталета торкну ёй у зад, мы пад’ехалі да станцыі, на якой мне трэба было выходзіць. Выходзячы з вагона, я паглядзеў на жанчыну — прытворна-засяроджана яна вывучала шыльды каля платформы; ззаду, мяркуючы па прычосцы, яна не была падобная на маладую. Не, ніякага значэння для далейшых падзей гэты выпадак не меў. Мне захацелася расказаць пра яго толькі таму, што я падумаў: такога, напэўна, ніколі не здарылася б, калі б я не надзеў маскі.