Страница 43 из 82
— Hi гэта, ні тое. На такое пытанне адназначнага адказу быць не можа нават чыста лагічна. Калі супярэчнасці адпадуць, нельга будзе і параўноўваць.
— Але знікненне супярэчнасцей азначае дэградацыю.
— А што, табе яны вельмі патрэбныя? Хіба можна сцвярджаць, што, напрыклад, адрозненні ў колеры скуры прынеслі гісторыі якую-небудзь карысць? Я абсалютна не надаю значэння супярэчнасцям такога характару.
— Уга, ты, я бачу, пачаў абмяркоўваць нацыянальнае пытанне. Але тлумачыш яго задужа шырока.
— Калі б гэта можна было, я пашырыў бы яго яшчэ болей, перанёс бы на кожны твар, які ёсць на гэтым свеце... Толькі з такою вось мызаю чым болей гаворыш, тым болей гэта падобна на аднастайную песню злачынца, які даказвае сваю невінаватасць.
— Калі ты дазволіш закрануць толькі нацыянальнае пытанне... Можа, гэта дарэмна — усю адказнасць ускладаць на твар...
— А я хачу вось што папытацца. Чаму, калі мы пачынаем фантазіраваць пра жыхароў другіх светаў, дык найперш спрабуем уявіць іх вонкавы выгляд?
— Гэтая размова завядзе нас далёка... — I, задушваючы ў попельніцы цыгарэту, якою зацягнуўся ўсяго разоў тры, гаварыў далей: — Каб яе кончыць, растлумачым гэта хоць бы цікаўнасцю.
Я да болю востра адчуў нечакана пераменены тон свайго субяседніка, і мой фальшывы твар сарваўся са свайго месца і пакаціўся недзе, як коціцца талерка, якую ўпусціў жанглёр.
— Пачакай, паглядзі на тую карціну. — Я зноў нічому не навучыўся. I, паказваючы пальцам на даволі прыемную рэпрадукцыю партрэта эпохі Адраджэння, папытаўся: — Што ты пра яе скажаш?
— Ты, бачу, гатовы ўкусіць мяне, калі я адкажу неабдумана. Увогуле, даволі дурны твар. Мабыць, праўда. А німб над галавою? У гэтым жа таксама ёсць пэўная ідэя. Ідэя хлусні і ашуканства. Дзякуючы гэтай ідэі твар завяз у мане...
На твары ў майго субяседніка паявілася ўсмешка. Тонкая, у якой выказана разуменне ўсяго, і цяпер без ценю хвалявання.
— Які ж я нікчэмны чалавек! Якія б узнёслыя ні былі твае словы, я не зразумею, пакуль ва ўсім не разбяруся сам. Можа, мы не знаходзім агульнае мовы? Я займаюся выкапнямі, але калі гаворка ідзе пра мастацтва — тут я мадэрніст.
Скардзіцца няма сэнсу. Лепей хутчэй прывыкнуць да таго, што я пачуў ад таварыша. Чакаць болей важкіх вынікаў азначала толькі спакушаць сябе. Апрача ўсяго, я ж атрымаў патрэбную інфармацыю, а пераадолець прыніжэнне, — папраўдзе, гэта таксама была мая мэта — уваходзіла ў задуманы план.
Але да глыбіні душы зненавідзеў я палеанталогію, толькі калі зразумеў: тое, што я лічу здабычаю і прывалок дахаты, — на самай справе неядомая прынада. He, не тое што неядомая — проста ніхто не ведаў, як яе гатаваць: расцвялілі, а есці нельга.
Прызнанне мноства адрозненняў пры аднаўленні аблічча па адным шкілеце было яшчэ адным крокам на шляху да магчымасці стварэння маскі. Значыць, незалежна ад асновы можна выбраць любы твар, які зажадаецца? Выбіраць на свой густ вельмі прыемна, але ж выбіраць усё роўна трэба. Трэба прасеяць на сіта незлічоныя магчымасці і вырашыць, які, той адзіны, будзе твой твар. Якую ўзяць меру, важачы на вазе твары?
Я не збіраўся надаваць твару адмысловага, выключнага значэння, і таму па мне які ні твар — усё роўна... Але калі твар робяць спецыяльна, ніхто не захоча, каб ён быў ацёчны, як у сардэчніка. I, безумоўна, не патрэбен у якасці мадэлі кінаакцёр.
Ідэальны твар — неразумна нават жадаць такога. Ды такога, папраўдзе, і няма. Але, раз я павінен быў зрабіць выбар, патрэбен быў нейкі эталон. Калі б меў я нават самы непрыдатны эталон, які, можа, паставіў бы мяне ў цяжкае становішча, усё роўна гэта было б ужо нешта... Ні суб’ектыўна, ні аб’ектыўна ўявіць падобны эталон немагчыма. Але ўрэшце, прыкладна праз паўгода блуканняў, я знайшоў рашэнне.
ПАМЕТКІ НА ПАЛЯХ. Было б няправільна зводзіць усё да таго, што няма дакладнага эталона. Па шчырасці, варта было прыняць пад увагу маё ўнутранае імкненне адмовіцца ад усякага эталона ўвогуле. Выбраць эталон непазбежна азначае стаць падобным на некага. Але чалавек мае адначасна і процілеглае жаданне — не быць падобным на некага. Дзве гэтыя праблемы павінны быць у такіх адносінах:
дзе A — паказчык чужой волі, В — паказчык супраціўлення чужой волі, п — узрост, f — ступень прыстасавальнасці. (Яе зніжэнне, напрыклад, азначае, што чалавек самасцвярджаецца і адначасна расце яго схільнасць да кансерватызму. Яна, звычайна, адваротна прапарцыянальная ўзросту, але заўважаюцца вялікія індывідуальныя адхіленні, крывая якіх будуецца залежна ад полу, характару, прафесіі і г. д.)
Толькі з-за ўзросту ступень мае прыстасавальнасці знізілася, і я ўжо перажываў моцнае супраціўленне самой ідэі перамены твару. Трэба сказаць, што ў гэтым выпадку добра падыходзіла меркаванне таго самага палеантолага, які лічыў, што дужа намаляваныя жанчыны — істэрычкі, бо істэрыя, паводле псіхааналізу, — адзнака чалавека, які пачынае дзяцінець.
Увесь гэты час я, ведама, не сядзеў склаўшы рукі... Эксперыменты з матэрыялам на гладкі эпітэлій. Варта было акунуцца ў іх, і яны сталі добрым матывам, каб аддаліць маю вочную стаўку з праблемаю. Увогуле, назбірваліся горы тэхнічнае работы.
Гладкі эпітэлій вымагаў куды болей часу, чым я думаў. Ён і ў колькасных адносінах займае немалое месца ў скуры і, апрача таго, вызначае поспех ці няўдачу ў дасягненні адчування рухомай скуры. Пакарыстаўшыся далікатнасцю калег па лабараторыі, я, не гледзячы ні на што, стаў выкарыстоўваць абсталяванне і матэрыялы, і ўсё ж эксперыменты забралі добрыя тры месяцы. У той час, ва ўсякім выпадку, мяне не асабліва хвалявала крыху камічная супярэчнасць: я ажыццяўляў план стварэння маскі, не вырашыўшы, які будзе твар. Але нельга бясконца хавацца ад дажджу пад чужою страхою. Калі гэты перыяд кончыцца і праца пойдзе параўнальна паспяхова, я апынуся ў тупіку.
На керацінавы слой эпідэрмы добра падыдуць акрылавыя смолы — гэта я ўбачыў адразу. Што ж да ўнутраных слаёў скуры, дык, відаць, на іх можна выкарыстаць той самы матэрыял, што і на эпітэлій, толькі ўспенены. Тлушчавы слой, безумоўна, будзе адпавядаць запланаваным патрабаванням, калі ў той самы матэрыял дабавіць крэмніевага раствору і, змясціўшы ў абалонку, зрабіць паветранепранікальным. Нарэшце за два тыдні да новага года падрыхтоўка матэрыялу была закончана.
Далей марудзіць было нельга. Калі не вырашыць, які павінен быць твар, немагчыма ні на крок прасунуцца наперад. Але колькі я ні мазгаваў, рашэнне не прыходзіла — у галаве ў мяне бязладна, як у запасніку ў музеі, грувасцілася мноства самых розных твараў. Аднак, адступаючы ад праблемы, вырашыць яе немагчыма. Другога спосабу, як мужна перабіраць твар за тварам, не было, і я дастаў каталог музейных фондаў. На першай старонцы быў ветлівы надпіс: «Правілы сістэматызацыі», і я, стрымліваючы хваляванне, прачытаў:
1. Крытэрыі ацэнкі твару крайне аб’ектыўныя. Hi ў якім разе нельга дапускаць такой памылкі: паддаўшыся суб’ектыўнаму ўражанню, набыць не арыгінал.
2. Крытэрыяў ацэнкі твару няма. Ён можа толькі даваць задавальненне ці незадавальненне. Крытэрыі выбару павінны выпрацоўвацца шляхам удасканалення густу.
Як я і чакаў. Сцвярджаюць, што чорнае адначасна з’яўляецца і белым. Чым такая парада, дык лепей ніякай. Прычым, калі я параўноўваў два гэтыя правілы, здавалася, што кожнае аднолькава справядлівае, і таму становішча заблыталася яшчэ болей. Урэшце мне стала аж млосна ад думкі, колькі ёсць на свеце самых розных твараў. I я да гэтага часу не перастаю ламаць галаву, чаму я не адмовіўся раз і назаўсёды ад свайго плана?
Зноў пра партрэтны жывапіс. Палеантолаг, можа, надорыць мяне кіслаю ўсмешкаю, але я не магу абысці гэта. У ідэі партрэта, думаецца мне, не кажучы пра яго мастацкую вартасць, ёсць філасофія, якая вымушае задумацца.
Напрыклад, каб партрэт даваў універсальны вобраз, трэба зыходзіць з універсальнасці выразу твару людзей. Значыць, трэба, каб большасць людзей пераканалася, што аднолькавы выраз з’яўляецца перадумовай і аднолькавага вобраза. Падобнае перакананне пацвярджаецца, безумоўна, практыкаю, разуменнем, што твар і душа знаходзяцца ў пэўнай узаемасувязі. Няма, ведама, ніякай гарантыі, што практыка заўсёды ісціна. Але ж нельга сцвярджаць і тое, што практыка — гэта звычайна згустак хлусні. I ці не правільней лічыць, што чым болей практыка залапана бруднымі рукамі, тым большы працэнт у ёй ісціны. У гэтым сэнсе здаецца, увогуле, неаспрэчным сцверджанне, што ёсць аб’ектыўны крытэрый каштоўнасці.