Страница 31 из 82
— Ну добра, не трэба суцяшаць... Жыццё не такая штука, каб пражыць яго на суцяшэннях... Там сваё жыццё, тут — сваё, і заўсёды здаецца, што чужое жыццё саладзейшае... Самае агіднае — думаць: што, калі жыццё будзе вось так ісці?.. Што гэта за жыццё? Гэтага ж ніхто не ведае... Эх, лепей быць да горла заваленым працаю і не думаць пра ўсё гэта...
— Памыемся?..
Жанчына сказала гэта нібыта дзеля таго, каб падбадзёрыць яго. Мякка, ласкава. Мужчына паволі стаў расшпільваць гузікі ў рубашцы, здымаць штаны. Ён увесь, з ног да галавы, быў укрыты пяском. (Што робіць цяпер тая, другая?) Усё, што было да ўчарашняга дня, здавалася далёкім мінулым.
Жанчына пачала намыльваць ручнік. ЧАСТКА ТРЭЦЯЯ
28
Кастрычнік.
За дзень лета, якое ўсё яшчэ не хацела адыходзіць, так распальвала пясок, што босы на ім і пяці мінут не прастаіш. А як толькі садзілася сонца, золкі холад пранікаў праз дзіравыя сцены, і, перш чым распаліць агнішча, даводзілася сушыць адсырэлы попел. Раніцаю і вечарам, калі не было ветру, з-за рэзкіх скачкоў тэмпературы падымаўся туман, які нагадваў мутную рэчку.
Мужчына змайстраваў за хатаю сіло, каб лавіць варон. Ён назваў яго «Надзея». Яно было простае, з улікам уласцівасцяў пяску. Ён выкапаў глыбокую яму і ўкапаў туды бочачку. Трыма кліночкамі, велічынёю з запалку, замацаваў вечка, крышку меншае за бочачку. Да кожнага кліночка прывязаў тонкую нітку. Ніткі працягваліся цераз дзірачку ў цэнтры вечка, прывязваліся да дроціка звонку. На кончык дроціка ён насаджваў нажыўку — вяленую рыбу. Усё прыстасаванне старанна засыпаў пяском, пакінуўшы звонку толькі нажыўку ў невялікай пясчанай выемцы. Як толькі варона схопіць нажыўку, адразу злятаюць кліночкі, вечка падае ў бочачку на дно і адбываецца пясчаны абвал; варона жывая пахавана... Выпрабаваў некалькі разоў сваё прыстасаванне. Дзейнічала яно спраўна... Яму ўжо добра бачылася няшчасная варона, так хутка засыпаная пяском, што нават крыламі не паспела махнуць.
...Калі пашанцуе і ўдасца злавіць варону, можна будзе напісаць пісьмо і прывязаць ёй да лапкі... Але, ведама, як пашанцуе. Па-першае, вельмі мала шанцаў, што выпушчаная варона другі раз трапіць чалавеку ў рукі... Дый не дазнаешся, куды яна паляціць... Звычайна раён палёту варон вельмі абмежаваны... А можа быць і такое: калі гэтыя тыпы з вёскі супаставяць два факты — мая варона ўцякла, а ў чарадзе паявілася варона, у якое да нагі прывязаны кавалак белае паперы, дык яны адразу зразумеюць мае намеры... I ўсё, што было так добра прадумана, з такім цярпеннем зроблена, прападзе дарэмна...
Пасля няўдалых уцёкаў мужчына стаў вельмі асцярожны. Ён прыстасаваўся да жыцця ў яме, нібыта ўпаў у зімовую спячку, і клапаціўся толькі пра тое, каб рассеяць падазронасць у вяскоўцаў. Кажуць, што бясконцы паўтор таго самага — найлепшая маскіроўка. I калі ўбачаць, што тваё жыццё складаецца з паўтораў таго самага, дык можа быць, што ўрэшце пра цябе забудуць.
Паўтор можа даць і такую карысць. Ну, напрыклад, два апошнія месяцы жанчына штодзень, не падымаючы галавы, ніжа пацеркі і так захапілася гэтаю працаю, што ў яе нават твар апух. Доўгая іголка толькі мільгае, калі яна вострым канцом падчэплівае насыпаныя ў кардонную каробку пацеркі, якія зіхцяць металам. Яна сабрала, напэўна, каля дзвюх тысяч іен. Папрацуе так яшчэ з паўмесяца — і хопіць грошай на першы ўзнос за прыёмнік.
У іголцы, што скача вакол каробкі з пацеркамі, гэтулькі важнасці, быццам гэтая каробка — цэнтр сусвету. Паўтор афарбоўваў сучаснае, даваў адчуванне рэальнасці навакольнага. I мужчына вырашыў таксама цалкам аддацца аднастайнай фізічнай працы. Змятаць пясок з гарышча, прасяваць рыс, мыць — усё гэта стала яго штодзённым абавязкам. Пакуль ён працаваў, напяваючы сабе пад нос, час, ва ўсякім разе, ляцеў хутчэй. Сабе на ўцеху ён змайстраваў полаг з поліэтылену, каб у часе сну на іх не сыпаўся пясок, і прыдумаў прыстасаванне варыць рыбу ў гарачым пяску...
Каб не хваляваць сябе, з таго часу ён не чытаў газет. Даволі было пацярпець тыдзень, і чытаць ужо амаль не хацелася. А праз месяц ён увогуле забыўся пра іх. Некалі ён бачыў рэпрадукцыю гравюры, якая называлася «Пекла адзіноты», і яна яго ўразіла. Там быў адбітак чалавека ў дзіўнай позе, які плыве па небе. Яго шырока расплюшчаныя вочы поўныя страху. Уся прастора вакол запоўнена амаль празрыстымі ценямі нябожчыкаў. Яму цяжка прабірацца праз іх натоўп. Нябожчыкі, жэстыкулюючы, адпіхаючы адзін аднаго, нешта бесперастанку гавораць чалавеку. Чаму ж гэта «Пекла адзіноты»? Ён тады падумаў, ці не пераблытана назва. Але цяпер зразумеў. Адзінота — гэта неспатольная прага мары.
Іменна таму грызуць пазногці, не знаходзячы супакаення ў біцці сэрца. Кураць тытунь, не могучы задаволіцца рытмам мыслення. Нервова калоцяцца, не знаходзячы задавальнення ў полавым акце. I дыханне, і хада, і перыстальтыка кішэчніка, і штодзённы расклад, і нядзеля, якая надыходзіць кожны сёмы дзень, і школьныя экзамены, якія паўтараюцца кожныя чатыры месяцы, — усё гэта не толькі супакойвала яго, але, наадварот, штурхала на ўсё новыя і новыя паўторы. Хутка колькасць скураных цыгарэт павялічвалася, яму сніліся страшныя сны, у якіх ён разам з нейкаю жанчынаю, у якой былі брудныя пазногці, увесь час шукаў утульнага кутка, каб схавацца ад людскіх вачэй. I калі ўрэшце ён выявіў сімптомы атручэння, дык адразу ў думках стаў звяртацца да нябёсаў, якія падтрымліваюцца простым цыклічным эліптычным рухам, да пясчаных дзюнаў, дзе пануюць хвалі даўжынёю адна восьмая міліметра.
Ён адчуваў пэўнае задавальненне ад бясконцай барацьбы з пяском, ад свае штодзённае працы, ператворанай ім ва ўрок, але нельга сказаць, што гэта было чыстае самакатаванне. Ён бы не здзівіўся, знайшоўшы ў гэтым дарогу да выздараўлення.
Але аднойчы раніцаю разам з прадуктамі, што ім прывозілі, да яго трапіў часопіс карыкатур. Часопіс як часопіс, нічога асаблівага. Вокладкі парваныя, увесь ён у плямах ад мурзатых пальцаў, — пэўна ж, купілі яго ў нейкага анучніка. I хоць на выгляд часопіс быў непрывабны, само паяўленне яго можна было расцаніць як клопат пра яго вяскоўцаў. Найболей ён быў азадачаны тым, што, чытаючы часопіс, ад смеху качаўся па зямлі, біў нагамі, нібыта ў яго пачаліся канвульсіі.
Карыкатуры былі зусім дурныя. Бяздумныя, вульгарныя, кепска выкананыя — калі б папытаўся ў яго, што ў іх забаўнае, ён не адказаў бы. Удалая была толькі адна карыкатура з малюнкам каня, у якога падкасіліся ногі і ён упаў, калі на яго накінуўся здаравенны мужчына. Мыза ў каня напраўду была смешная. Але ўсё роўна, хіба ў яго становішчы можна смяяцца? Пасаромеўся б. Прыстасоўвацца можна толькі да пэўнае мяжы. Дый гэта павінна быць сродкам, але ні ў якім разе не мэтаю. Адна справа балбатаць пра зімовую спячку, другая — перакінуцца ў крата і забіць у сабе ўсякае жаданне выйсці на святло.
Праўда, калі ўдумацца, няма ніякай надзеі, што калі-небудзь надарыцца выпадак нейкім чынам выбрацца адсюль. А можна і проста прывыкнуць да чакання, якое не мае ніякай мэты, а калі кончыцца зімовая спячка, выявіцца, што святло аслепіць цябе і ты не зможаш выйсці вонкі. Кажуць жа: жабрак тры дні — жабрак назаўсёды... Іржа ўсярэдзіне паяўляецца надзіва хутка... Ён глыбока задумаўся, але варта было ўспомніць пацешную конскую мызу, як зноў яго разбіраў дурны смех. Жанчына пад лямпаю — рупліва, як заўсёды, нанізвала пацеркі — падняла галаву і дабрадушна яму ўсміхнулася. Мужчына, не могучы выцерпець сваёй здрады, адкінуў часопіс і выйшаў. Над ямаю клубіўся малочны туман. Рэшткі ночы — раскіданыя шматкі ценяў... шматкі, якія зіхацяць, як распаленая металічная нітка... плывучыя шматкі, якія ператварыліся ў бліскучыя кропелькі пары... I гэта казачнае спалучэнне ценяў будзіла мару, мяжы якой не было. Ён глядзеў і не мог наглядзецца. Кожнае імгненне давала ўсё новыя і новыя адкрыцці. Тут было ўсё — і рэальныя вобразы, і фантастычныя, якіх ён ніколі не бачыў.
Павярнуўшыся да гэтага віру ценяў, мужчына стаў завываць: