Людзі прагнуць

Яны хутка апынуліся за горадам. Вузкай сцяжынкай пайшлі па нізіне на ўсход. Моцна пахла аерам. Цёплы туман, як сырадой, плаваў усюды. У тумане крычалі дзеркачы і іншыя начныя птушкі. Аднак зямля, калі перабіраліся цераз канавы і даводзілася хапацца за яе, абодвум здавалася халоднай.

Ззаду ж, за туманам і цеменню, заставалася крэпасць. Хацелася крычаць і плакаць. Можа з-за таго, што зямля жыла і ўсё жыло на ёй.

Адпачынак

Лясы і лясы. Бежанцы на дарогах і незнаёмыя, падазроныя асобы ў цывільным.

Старанна паголены малады прысадзісты хлопец і прыгожая дзяўчына з юным тварам сыходзіліся з такімі ж, як і самі, знаёміліся і непрыкметна разыходзіліся больш усяго назаўсёды.

Хлопец і дзяўчына прабіраліся на ўсход.

У Чыжыка цяпер была адна думка: найхутчэй давесці Зосю да свайго дому. У іх добрая сям’я; Зося шмат чаму навучыцца, шмат што зразумее. Старэйшая яго сястра выкладала гісторыю і геаграфію ў сярэдняй школе, камсамолка. Бацька і маці вось ужо колькі год, як працуюць у калгасе. Папоўскія забабоны — выбар дзяўчыны па пасагу, вянчанне ў царкве — усё гэта адышло, ніхто нават не ўспамінаў пра такое. Зося зразумее і адчуе сапраўднае жыццё, за якое на смерць змагаліся ў крэпасці людзі. Хіба ж у гэтым, як быццам бы асабістым абавязку, не бачыў вялікай мэты чырвонаармеец Чыжык? Хіба дараваў бы яму палкавы камісар, калі б ён збаяўся неверагодных цяжкасцей і не павёў Зосю за сабой, далей у жыццё, за якое палкавы камісар загінуў?

Чым больш вяртаўся Чыжык да жыцця пасля перажытага, тым выразней бачыў перад сабой Зосінага бацьку, там, у крэпасці, з напакаванай торбай. Прывід гэта ці сапраўднасць? Канешне, сапраўднасць! Еў жа пасля таго чырвонаармеец Чыжык той хлеб і тыя каўбасы. Чаму ён там не застрэліў яго? Каб не сказалі, што чырвонаармейцы пачынаюць страляць у палякаў. Чыжык не націснуў на курок, а борздзенька схаваўся тады ў сваёй яміне, якую называў у думках не іначай, як каменнай магілай.

— Ладна, мы яшчэ з ім расквітаемся, — сказаў ён на вялікае здзіўленне Зосі, якая ў гэты час маўчала.

Ён яшчэ раз пачаў расказваць ёй аб сустрэчы ўжо больш упэўненым голасам.

Неяк у поўдзень перайшлі старую граніцу. Больш не трапляліся нязвыклыя воку канфедэраткі, панурыя позіркі з-пад ілба магчыма былых асаднікаў. Дыхнула нечым родным, дарагім — прасторам калгасных палёў, звыклымі настроямі. Пад вечар нечакана выйшлі да вялікай вёскі, акружанай з усіх бакоў густым змешаным лесам. Зося ўпершыню была ў гэтых краях. Заспакоенасць Чыжыка як бы перадавалася ёй. Яна ўвачавідкі падабрэла і пахарашэла.

Вайна пакуль што абмінула гэтыя мясціны. 3 пашы ішлі і мычэлі каровы, узнімаючы на вуліцы клубы пылу. Лёталі ў паветры ластаўкі. Пелі маладыя шпакі ў садах. Блізка ля лесу лёталі паласатыя ўдоды і сарокі. Рыпелі жураўлі ля студняў, перагукваліся маладзіцы, з каміноў хат плыў угору дым. То тут то там на агародах палыхалі вогнішчы — людзі смалілі свіней.

Першы ж сустрэчны жыхар гэтай вёскі, сівабароды дзядок, запытаўся:

— Адкуль будзеце?

— 3 Заходняй, — неахвотна адказаў Чыжык. — Бежанцы. Дзе б у вас тут пераначаваць ды адаспацца?

— А заходзьце да любога. Кожны прыме, — сказаў дзядок. — Хто ж адмовіцца памагчы ў няшчасці. Колькі дзён ідзяцё?

— Парадкам, — адказаў Чыжык.

— Значыць, здалёк, — зазначыў дзед і крытычна агледзеў цывільнае адзенне чырвонаармейца.— У нас, брат, ёсць такія дзеўкі — дай божа, — і падмігнуў пачырванелай Зосі. — Ідзіце да Сільверставых. Вунь, бачыце, за магазінам першы двор направа. Калі што, дык скажыце — дзед Купрыян паслаў. Гэта там мая дачка жыве. А я тымчасам вечарком падыйду, пагамонім. У нас тут лясны край. Немцам дабрацца сюды будзе цяжка.

— Дык, кажаш, Сільверставы ваша радня?

— Ага. Ідзіце, ідзіце, не бойцеся...

Чыжык падабрэў, падхапіў Зосю пад руку, і яны пайшлі па вуліцы пад цікаўныя позіркі жанчын з двароў.

Двор у Сільверставых быў абгароджаны шалёўкай, са шчыльнымі, абабітымі жалезам цяжкімі варотамі і такою ж каліткаю. Дом быў прасторны, у тры вялікія акны на вуліцу, з летнім жылым памяшканнем на гары.

Сярэдніх год гаспадыня ў карычневым плацці даіла сярод двара кароў, двое мурзатых хлапчукоў сядзелі на прызбе, адганяючы рукамі камароў.

— Добры вечар, — прывітаўся Чыжык.

— Добры вечар, — адказала жанчына, адвярнуўшыся.

— Нас дзед Купрыян прыслаў, — адразу паведаміў Чыжык.— Вечарам абяцаў наведацца.

— А вы яму ці не знаёмыя? — як не войкнула жанчына.

— А як жа, знаёмыя, — згадзіўся Чыжык, так што нават Зося здзівілася. — Вось ён і кажа: ідзіце да маёй дачкі, у яе, кажа, хата прасторная.

— То заходзьце, счакайце, пакуль я карову падаю, — сказала жанчына. — Мішка, чаго сядзіш? Праводзь гасцей!

Старэйшы хлапчук падхапіўся з прызбы, узбег на ганак. Моўчкі адчыніў дзверы.

У хаце гулі мухі, мурлыкаў кот. Было спакойна, сцішна. Аднак вайна зазірнула ўжо і ў гэты лясны край. Ложкі былі прыкрытыя самаробнымі посцілкамі, больш каштоўнае даўно, відаць, было надзейна схавана. «Тут і танкі можна хаваць — у гэтых лясах», — міжвольна падумаў Чыжык.

Ляснула калітка, і ў двары загаварылі. Пра што гаварылі — разабраць нельга было. Чыжык здолеў толькі пачуць, што называлі Купрыяна. Першым назваў яго мужчынскі голас, а тады ўжо адгукнулася гаспадыня.

— Тата ідзе, — падхапіліся з услону абодва хлапчукі.

Зайшоў мужчына, з выгляду вясковы інтэлігент — у шэрым адпрасаваным касцюме, у бліскучых гамашах і белай саламянай кепцы. У хаце было ўжо змрочна, і твару яго нельга было разгледзець.

— Добры вечар, — сказаў ён, спыніўшыся ў парозе. — Цесця толькі што бачыў, той сказаў, што вы да нас пайшлі. Адкуль жа вы ідзяцё?

— 3-пад Баранавіч, — адказаў Чыжык.

— А куды?

— Пад Гомель, — зноў сказаў Чыжык.— Да сваіх бацькоў. Мы ўжо даўно дайшлі б, ды тыя дарогі ўвесь час абстрэльваюць. Завярнуліся, ды па лясах... Было, што і блудзілі-.

— Да немцаў не траплялі?

— Не, пашанцавала. Абыходзілі ўвесь час.

— Та-ак!.. А яна табе — хто? Радня?

— Жонка, — адрэзаў Чыжык. Зося ўздрыгнула і паклала на яго плячо галаву.

Гаспадар прайшоў да стала, зняў з лямпы шкло, падкруціў кнот. Дастаў з кішэні запалкі, чыркнуў. У яго быў даволі маладжавы твар з прыплюшчанымі бялёсымі вачыма. Трохі выпіраў наперад круглы падбародак з ледзь прыкметным нейкім юнацкім шчаціннем. Паставіў шкло, яшчэ больш выкруціў агню, прыязна і як бы разгублена ўсміхнуўся.

— Слухалі сёння радыё. Ужо гаварылі пра Добрушскі напрамак.

Чыжык не зварухнуўся. У апошні час ён прызвычаіўся не выказваць сваіх адносін да- людзей і навін. У дарозе вучыў гэтаму і Зосю. Ён. толькі сказаў:

— Цяжкавата будзе нам цяпер дабірацца.

— А вы кіруйцеся на Петрыкаў, і так во лясамі, — сказаў гаспадар. — Як трэба будзе, я вам усё растлумачу. У мяне і карты ёсць — дойдзеце.

— За карту немцы, калі знойдуць, галаву знясуць, — сказаў Чыжык. — Так дойдзем.

Зайшла гаспадыня, паставіла вядро на ўслон, пачала цадзіць у гліняныя збаны малако. Адразу за ёй увайшоў дзед Купрыян. Спыніўся ў парозе, гукнуў:

— Вечар добры чэснай кампаніі!

— Добры вечар, — адказала дачка. — Што ж, бацька, не знаёміш з людзьмі?

— А вы самі пазнаёмцеся, — сказаў Купрыян і падмігнуў Чыжыку. — Бач якая — пазнаёмце! А калі я і сам яшчэ не ведаю, хто яны такія? Во пасядзім, пагамонім — пазнаёмімся. Як жа цябе хоць клічуць?

— Ваня, — адказаў чырвонаармеец. — Ваня Чыжык. А гэта мая жонка. Завуць яе Зося. Ідзём на Гомельшчыну — там бацькі мае, дзед. А працаваў я ў Нясвіжы, у прамгасе, і жылі мы ў Нясвіжы.

Зося пасля гэтых слоў толькі мігнула вейкамі. Упершыню такое гаварыў Ваня Чыжык, але яму відней. Так, відаць, трэба было. I ў яе вачах свяцілася толькі ранейшая даверлівасць да яго.

— Дакументы ж у вас хоць якія засталіся? — запытаўся малады гаспадар, прыглядаючыся да пабітага, у сіняках твара чырвонаармейца.

— Няма, — адказаў Чыжык.