Людзі прагнуць

Але многа думаць не было калі. Вайна не прывучае да доўгіх разваг, і Чыжык адчуў гэта адразу. У небе зноў паплылі дзесяткі бамбардыроўшчыкаў, і крэпасць ахуталася агнём і дымам. Чыжык прыціснуўся да зямлі, поплеч з мёртвым днявальным. Нялёт быў, здавалася, бясконцы. Асколкі, цэгла і камень — усё свістала і стукалася зусім побач. Калі ж бамбардыроўка крыху заціхла і ён падняў галаву, дык убачыў, што атрады чырвонаармейцаў з крыкам бягуць да заходніх варот. Чыжык адшукаў сярод руін вінтоўку і таксама пабег разам з дзесяткам байцоў свайго ўзвода.

3-за ракі наступалі гітлераўцы. Танк з чорнымі крыжамі на баках уварваўся на мост і памчаўся ў гэты бок. На дарозе стаяў станковы кулямёт. Чыжык бачыў, як завіхаецца кулямётчык, паварочваючы лапаткамі. Кулямёт уздрыгваў, выпускаючы насустрач танку струмень агню. Танк раптам наляцеў на кулямёт, падабраў яго пад сябе, разам з кулямётчыкам...

Беглі салдаты ў чужым, мышастым адзенні. Іх было многа. Яны перабягалі па мосце, перабіраліся па вадзе. Амаль ва ўсіх рукавы былі закасаныя да локцяў. Няшчадна пякло сонца. У спякотным, як бы расплаўленым, паветры глухлі бясконцыя п’яныя крыкі. Чыжык збіў на бок супрацьгазавую сумку, паўнюткую патронаў, якую падхапіў, калі бег сюды, і пачаў страляць. Пярэднія гітлераўцы заляглі, але не надоўга. 3-за рэчкі вырываліся ўсё новыя і новыя атрады фашыстаў. Немцы зноў пабеглі, але цяпер разам з вінтовачнымі залпамі іх дружна сустрэў агонь станковых і ручных кулямётаў.

Горы варожых трупаў валяліся к вечару перад крэпасцю.

Вечарам непадалёку ад крэпасці хадзіў бранявік з рэпрадуктарам, і дыктар на ламанай рускай мове прапаноўваў здацца, абяцаючы жыццё. Крэпасць адказала на гэта новым залпам — па браневіку.

Усю наступную ноч Чыжык прасядзеў на сцяне, ля паўднёвых варот, а раніцаю, як толькі пачаўся новы налёт авіяцыі, раптам успомніў яміну ля крэпасной сцяны, падземны ход і нырнуў туды. Падземнага ходу больш не існавала. Крэпасная сцяна асела ў тым месцы ад бамбёжак, назаўсёды закрыўшы выхад у забыты ўсімі сквер. Чыжык не вельмі нават і сумаваў аб гэтым. Разам з сабою ён прывалок у яміну нямецкі карабін і патроны, знойдзеныя сярод забітых гітлераўцаў, Падумаў і схаваў гэта ў дальнім кутку пад цэглаю. К канцу дня ў сховішчы былі нямецкія галеты, дзве бляшанкі кансерваў і тэрмас са шнапсам. Для чаго ўсё гэта рабіў, ён бадай пакуль што і сам не ведаў, але ў наступную ноч запхнуў туды яшчэ і тры гранаты з драўлянымі рукаяткамі, хоць у боепрыпасах асаблівай нястачы яшчэ і не было.

Далей усё адбывалася, як у сне. Чыжык разам з усімі поўзаў да ракі па ваду для раненых, рабіў перавязкі, пасля таго, як шпіталь разбамбілі немцы, збіраў патроны сярод забітых, двойчы ўдзельнічаў у штурме касцёла, калі немцы былі занялі яго. Звыкшыся з думкаю, што яму ўжо не выйсці адсюль жывым, ён пакінуў звяртаць увагу на бомбы, снарады, а тым больш на кулі.

Ён не памятаў ужо, калі гэта, узняўшы белы сцяг, жанчыны выходзілі з крэпасці. Такое стала сівой даўнасцю. ён не мог таксама сказаць, колькі дзён прайшло з пачатку вайны. А адтуль, з-за Буга, кожны дзень крычалі праз рэпрадуктар фашысты, што іхнія войскі рухаюцца наперад, што яны перайшлі Дняпро, што ўзяты Смаленск.

Нарэшце, з браневіка пачалі крычаць, што Чырвоная Армія разгромлена, рэшткі яе здаюцца ў палон і гітлераўцы знаходзяцца на подступах да Масквы.

Чыжык, як і ўсе, мане гэтай не верыў. Як і ўсе, ён вырашыў, што ўсё роўна будзе змагацца і дасца ў рукі ворагу толькі мёртвы.

Было пад вечар. Абкружаная грудамі варожых трупаў, уся ў руінах, у абпалінах, у крыві ляжала перад ворагам крэпасць — невялікі астравок савецкай зямлі. Быў момант кароткага зацішша, калі абодва бакі натужваліся да яшчэ адной рашучай бойкі. I раптам тонка і настойліва ў небе над крэпасцю заспяваў матор.

Чыжык узняў угору скрываўленую галаву і як не ўскрыкнуў ад радасці. Над крэпасцю ляцеў самалёт з чырвонымі зоркамі на крылах. Чыжык пачапіў на штык вінтоўкі сваю прабітую кулямі, пакамечаную і абсмаленую пехацінскую шапку і пачаў махаць ёю ў паветры. Ён бачыў, што і з амбразур крэпасці, з руін узняліся дзесяткі вінтовак з пачэпленымі на штыкі шапкамі. Сотні галасоў крычалі «ўра». Некаторыя чырвонаармейцы нават падхапіліся, не звяртаючы ўвагі на варожыя кулі...

Гэта была найбольш радасная падзея ў жыцці абаронцаў, у жыцці Чыжыка...

Жыла, змагалася Чырвоная Армія!

Апошнія дні

Не ставала вады, не было ежы. Усё гэта здабывалася ў забітых гітлераўцаў. Кожную ноч пры святле ракет групы чырвонаармейцаў паўзлі ў бок ворага па тэрмасы і заплечныя мяшкі. Амаль усё, што прыносілася, аддавалася параненым. Чыжык таксама рабіў разам з усімі начныя вылазкі, зусім забыўшыся на тую яміну і свой склад. Таялі рады абаронцаў крэпасці. Бязлітасна набліжалася тая хвіліна, калі вораг непазбежна павінен завалодаць усім тым, што адстойвалі абаронцы. Ужо заняты былі заходнія вароты, касцёл, гітлераўцы поўзалі між руін, кідалі гранаты.

...Чыжык рос цікаўным хлопчыкам. У пахіленай хаціне на беразе Дняпра на Гомельшчыне ён, малы, неаднойчы прыставаў да дарослых з пытаннем — адкуль ён з’явіўся на белы свет. Дарослыя гладзілі яго па галаве, хітра пасмейваліся, а маці заўсёды запэўнівала, што яго знайшлі ў агародзе, куды занеслі яго тыя самыя буслы, якія кожнае лета гняздзяцца на іхняй ліпе. Такі ён быў маленькі і нікчэмны. Пазней, калі ён паспеў некалькі разоў ледзь не захлынуцца, купаючыся ў Дняпры, маці ўсім казала, што ён у шчаслівай сарочцы нарадзіўся. I сапраўды, у жыцці яму заўсёды шанцавала.

Тысячы людзей загінулі на вачах Чыжыка, а яго смерць мінала. Шапка, гімнасцёрка, нагавіцы, боты, з якіх цяпер вытыркаліся голыя пальцы — усё было пашарпана кулямі і асколкамі. Усё цела яго было ў крыві, на грудзях і спіне надакучліва балелі крывавыя рубцы, распух твар, увесь у сіняках і кровападцёках, але ж Чыжык, як і тысячы іншых у падобных выпадках, на немалое здзіўленне самому сабе, хадзіў, страляў, памагаў іншым.

Лета пайшло на схіл. Раніца ўжо была халаднаватая. Па руінах амаль у адкрытую хадзілі немцы. Абаронцы не стралялі па іх. У памяшканні шпіталя раздаваліся апошнія патроны — па два на чалавека. Нарэшце надышла тая хвіліна, калі спатрэбіўся чыжыкаў склад.

Чыжык выскачыў праз акно шпіталя і, прыгнуўшыся, шпарка пабег між руін. Адразу сотні куль засвісталі над ім: Чыжык не звяртаў ужо на гэта амаль ніякай увагі, не хваляваўся. Але прага помсты заставалася, і ён спяшаўся. Уяўляў, як во зараз высыпе раненым не адну сотню патронаў і некалькі нямецкіх гранат — цэлае багацце.

У паветры зноў загулі самалёты. Чыжык ускочыў у знаёмую яміну, разгроб цэглу, начапіў на сябе супрацьгазавую сумку з патронамі, схапіў гранаты — вінтоўкі не браў: іх і без таго хапала — і спыніўся, цяжка дыхаючы і прыслухоўваючыся. Зусім блізка пачалі рвацца бомбы. ён прысеў. Раптам яго моцна ўдарыла ў грудзі, неба закрылася, пасыпалася цэгла з пяском. Чыжык ляжаў на спіне, яшчэ не разумеючы, што здарылася. У яміне цяпер было цёмна, не ставала паветра. Маланкай пранеслася здагадка: яго заваліла. Відаць, ад узрываў абвалілася крэпасная сцяна, накрыўшы яміну.

Перад вачыма Чыжыка праплылі шпітальнае сутарэнне, палкавы камісар і параненыя, у якіх амаль не было патронаў.

— Браткі, таварышы! — закрычаў Чыжык.— Прыдушыла! Ратуйце!

Нервы, нарэшце, не вытрымалі ў яго. Хваляванні, напружанасць усіх гэтых дзён раптам далі сябе адчуць, і Чыжык заплакаў. Рукі і губы яго ўздрыгвалі, галава трэслася.

— Прыдушыла... — і ён бездапаможна абмацваў супрацьгазавыя сумкі, напакаваныя патронамі.

Успомніўшы, што яшчэ на трэці дзень асады ён з некалькімі байцамі беспаспяхова спрабаваў разабраць падземны ўваход, Чыжык скінуў з сябе груз і таропка пачаў разбіраць завал над сабой, скідваючы цэглу сабе пад ногі. Сілы ў яго зусім не было, але ён ведаў, што цяпер ужо яму ніхто не паможа, і настойліва выцягваў цагліну за цаглінай. Аднекуль у гэтую яміну ўсё ж паступала паветра, марудна і неахвотна, і Чыжык дыхаў. Ён не ведаў, колькі часу во так працаваў, але гэта было пэўна вельмі доўга, бо Чыжык некалькі разоў падмацоўваўся трафейнымі галетамі, шнапсам і некалькі разоў засынаў у вузкай нары, якую капаў. Увесь час у галаве стаяла неспакойная думка аб тым, што там, у раненых, засталося ўсяго па два патроны.