Людзі прагнуць

Пацягнуліся напружаныя, даўно зведаныя хвіліны. Зося і Бронік так і стаялі ў вачах. Чыжык схаваў пад споднюю кашулю гімнасцёрку, накінуў на галаву шапку і зноў патупаў да выхаду. I зноў днявальны акінуў яго абыякавым позіркам.

Апынуўшыся ля аркуша фанеры, Чыжык пастаяў, прыслухаўся. У казарме панавала цішыня, яе зрэдку перарываў гучны ўсхрап. Нікому не было аніякай справы да Чыжыка.

Чыжык яшчэ счакаў, потым шпарка дастаў свае нагавіцы і нырнуў у двор. Тут быў цёмны куток між крэпасной сцяной і збудаваннямі, увесь зарослы палыном, конскім шчаўем і дзядоўнікам.

Пры самай сцяне чарнелася не вельмі каб шырокая яміна. Чыжык шпарка апрануў нагавіцы і гімнасцёрку, боты насунуў на ногі без ануч і, схапіўшы шапку, знік у яміне.

Стары склеп, выкладзены цэглай і змацаваны каменем, на першы погляд, не меў выхаду. Толькі з-за цікаўнасці Чыжык аднойчы забраўся сюды... Пахла сырасцю, патыхала холадам. Чыжык, сагнуўшыся, прабіраўся вузкім праходам, папярэдне адваліўшы важкі валун. Часта налятаў на груды бітага ламачча, паліў запалкі. Так ішоў ён даволі доўга, увесь час баючыся дакрануцца да мокрых, зацягнутых плесенню сцен. Наперад уяўляў сабе, як захопіць іх — Зосю і Броніка — і што з гэтага атрымаецца. Калі толькі Бронік пачне кідацца, дык Чыжык хутка прымусіць яго сціхнуць. А наогул лепш было б кпліва пажадаць ім шчасця і багатага жыцця і адразу пайсці — адзін раз і назаўсёды...

Чаго толькі не робіць першае каханне! Ён не ўпершыню прабіраецца во так гэтым старым, нікому невядомым ходам.

Нарэшце наперадзе вызначылася як бы прасветліна, дыхнула свежым паветрам. Выхад быў у старым запушчаным скверы. Ён заканчваўся напаўразбураным і напаўзаваленым цэглаю скляпеннем. Чыжык, апынуўшыся зноў на паверхні, абабіў з вопраткі гразь і пясок, азірнуўся. На тым баку вуліцы ля цэнтральных варот ён убачыў вартавых, асветленых зверху электрычнай лямпачкай. Выйшаў нарад пагранічнікаў, прыпыніўся і, пад каманду старшага, з вінтоўкамі на плячы пашыбаваў па берагу абводнага канала крэпасці, гулка адбіваючы крок.

Спеў салаўёў, аднастайнае крумканне жаб у блізкай крыніцы, пах чаромхі і бэзу расчулілі Чыжыка. Спакойная летняя ноч, цёплая і парная, туман над гэтым забытым усімі скверам, мігценне далёкіх зор, — усё гэта дыхала на яго ласкай і як бы нейкай спагадаю. Чыжык ішоў аднаму яму вядомай сцежкаю, узбоч агародаў і садоў. Ля крыніцы, цераз якую была пракладзена кладка, прыпыніўся. Лёг на зямлю, пачаў піць ваду. Потым трапіў у вуліцу і шпарка перабег яе, радуючыся, што не натрапіў на патрулёў.

Вуліца была на самай ускраіне горада. Усё тут больш паходзіла на вёску, чымся на горад. Такія ж драўляныя дамы, хлявы, у якіх жыхары трымалі кароў і коней, гэтак жа па раніцах будзілі тут начную цішу санлівыя пеўні. Тратуараў у вулачцы не было, і Чыжык нячутна пакрочыў па пясчанай мяккай дарожцы. За час хадзьбы ён добра ўзмакрэў і раз-поразу выціраў разгарачаны твар насоўкаю, якую не так даўно падаравала яму Зося.

Нарэшце ён дайшоў да двара, спыніўся ля знаёмай брамкі. Недзе наперадзе за густым вішаннікам і слівавымі дрэвамі быў Зосін дом. Чыжык прыслухаўся: галасоў у двары не было чутно. Тады, адышоўшыся, ён адшукаў у частаколе знаёмую шчыліну і праціснуўся праз яе. Наперадзе, сярод кустоў парэчак, забразгатаў ланцугом сабака. Чыжык паціху паклікаў яго. Сабака вьшырнуў з-за дрэва. Чыжык кінуў яму кавалак хлеба і пашыбаваў да дому, што віднеўся наперадзе. Дом быў высокі, з дзвюма зашклёнымі верандамі, якія выходзілі ў двор. Пры верандах, чапляючыся за папярэчыны, густа раслі вінаградныя лозы. У сад выходзілі чатыры высокія акны. Чыжык падышоў пад апошняе, перадыхнуў. Яму ўявілася, як там, за гэтым акном, ва ўтульным асобным пакойчыку, устаўленым фікусамі і пальмамі, спіць цяпер яго Зося. Пракляты бацька! Каб не ён, Чыжык зараз пайшоў бы да яе проста ў дом. А мо паспрабаваць? А што, калі там Бронік? Мускулы напружваліся пад гімнасцёркай.

Чыжык пастаяў, раздумваючы, і ўрэшце пачаў стукаць пальцамі ў шыбіну акна. За акном затупацелі, і зараз жа знаёмы Зосін тварык прынік да шыбы. Правай рукой яна прытрымлівала кашулю, што атуляла грудзі. Зося зжахнулася ад нечаканасці і ў наступны ж момант знікла ў цемені. Чыжык яшчэ больш насцярожыўся. Ляснулі дзверы, пратупацелі ногі, абутыя ў тапачкі. Але тых, чужых крокаў не чутно было. Чыжык уздыхнуў з палёгкаю. Дзяўчына спынілася па той бок каліткі, пазіраючы на яго.

— Зноў? — толькі і знайшлася што прашаптаць яна. — Зноў збег? Ой, глядзі, Ваня, як бы не ўляцела табе ад начальства! — а рукі ўжо адкідвалі зашчапку, як заўсёды, паспешліва. Потым Чыжык сядзеў з ёю на знаёмай лавачцы сярод бэзавых кустоў, пасля піў квас, якім яна частавала яго, прынёсшы са склепа. Ён піў, а яна дакарала:

— Дурны ты! Ну, навошта мне той Бронік! Гэта ж я хітравала, бо баялася — забудзешся яшчэ на мяне, — і гладзіла яго твар, валасы невялікай сваёй далоняй.

Салаўі не сціхалі. У блізкіх палях перагукваліся ў жыце перапёлкі, а недзе далей на пожні крычалі дзеркачы.

— Я сама заўтра да крэпасці падыйду, — шаптала Зося. — Роўна ў дванаццаць. I ты падыйдзі тады да варот. А служыць трэба сумленна, я табе не здраджу. Чуеш?

Цяпер Чыжыку сорамна было свае рэўнасці, і тыя думкі, што не давалі спакою ў казарме, здаваліся смешнымі. А яна не сунімалася:

— Ці ж добра так? Ці ж доўга так да знявагі? Хіба лёгка мне будзе, бо гэта ж з-за мяне, я вінаватая...

Няшчадна пяклі камары ў рукі, у твар.

Заспявалі другія пеўні.

— Чвэртка трэцяй гадзіны, — сказаў узнепакоена Чыжык і падняўся.— Больш ніколі не буду так рабіць, але і ты не крыўдзі мяне, гавары толькі праўду. Ведаеш, як цяжка... А заўтра ў дванаццаць я буду ля цэнтральных варот. Так што прыходзь.

Яна правяла яго да частакола, і яны развіталіся, яшчэ раз дамовіўшыся напаследак — пабачыцца ўдзень.

Займалася раніца. На ўсходзе ўсё больш бялела неба, спявалі пеўні, хацелася спаць. Чыжык прабіраўся праз агароды, увесь час думаючы пра Зосю. Скончыцца тэрмін службы — і яны пажэняцца. Адно дрэнна — Зося каталічка і не хоча выходзіць замуж без касцёла, ён жа не прызнае ні бога, ні чорта. Але і гэта як-небудзь уладзіцца. Затое як прывязе ён яе ў сваю вёску — усе здзівяцца: самым лепшым вясковым прыгажуням далёка да Зосі... Ну і Чыжык, скажуць...

Аднак чым бліжэй падыходзіў ён да крэпасці, тым большы непакой авалодваў ім. Турбаваў днявальны. А што, як угледзеў? Як тады быць?

Наперадзе над травой узвышалася знаёмае скляпенне. Займалася зарава, птушкі галасней перагукваліся ў кустах. На тым баку абводнага канала ля крэпасных варот гэтак жа гарэла электрычная лямпачка, але вартавых не было. У небе спакойна прагулі самалёты, яшчэ больш наганяючы дрымоту і сон. Чыжык узняў галаву і здзівіўся: самалётаў было шмат. Раптам над самай крэпасцю ляснула, загарэлася і павісла ракета. Нешта тонка і напорыста заскавытала ў паветры, усё мацней і мацней, наганяючы тугу. Чыжык успомніў нейкі кінафільм, у якім ён чуў свіст бомбаў, і міжвольна ўпаў на зямлю. Яшчэ праз момант бліснуў агонь, і паветра скалануў нязвыкла-страшэнны выбух. Вакол сыпалася зямля, лісці з дрэў, ад старога скляпення пырснулі ва ўсе бакі кавалкі цэглы.

Калі, аглушаны, абдзёрты, ён падхапіўся, самалётаў ужо не было. На месцы цэнтральных варот у пыле і дыме значылася вялізная шчыліна, над горадам дагаралі ракеты, а ў крэпасці ўсё грукатала і гуло — там ірваліся снарады.

Чыжык раптам зразумеў усё. Стала жудасна. Не помнячы сябе, размазваючы гразь і кроў на твары, ён што сілы кінуўся бегчы да крэпасці.

Жыццё пад руінамі

Крэпасных варот быццам і зусім не існавала. Будка вартавых была разбіта. Атрутны дым уздымаўся ад абпаленай цэглы. Чыжык перабраўся цераз гурбу руін і ўбачыў, што і ў касцёл, у якім быў у апошні час гарнізонны клуб, таксама папалі бомбы. Лопаліся шыбы вокнаў, і з іх вырываліся клубы дыму і языкі полымя. На плошчы раз-поразу ўзрываліся снарады, уздымаючы чорныя слупы зямлі: з таго боку Буга, дзе была граніца, увесь час біла варожая артылерыя. Тут, ля заходніх варот, Чыжык убачыў першыя акрываўленыя трупы чырвонаармейцаў. У злосці і роспачы ён кінуўся да сваёй казармы, але яе будынак быў паўразбураны, некалькі параненых чырвонаармейцаў выглядвалі з-пад развалін. Чыжык таропка пачаў ім памагаць. Раскідаўшы цэглу і вывернуўшы нейкую бэльку, ён убачыў скрываўленую руку чалавека, пачаў раскідваць цэглу далей і асцярожна вывалак з-пад руін чырвонаармейца з пасінелым тварам, з супрацьгазам цераз плячо. Чыжык адразу пазнаў яго. Гэта быў той самы днявальны, які мінулай ноччу акінуў яго безуважлівым, памутнелым позіркам і нават як быццам бы ўсміхнуўся. Чыжык расшпіліў яму гімнасцёрку, прыпаў вухам да грудзей, паслухаў. Днявальны быў мёртвы. На нейкі момант Чыжык адчуў сябе так, быццам ён сам вінаваты ў гэтай смерці.