Людзі прагнуць

Палонны пахіснуўся. Развязаныя рукі павіслі па баках.

— Вядзі! — загадаў афіцэр вартавому і, павярнуўшыся, пагражальна папярэдзіў іншых: — Глядзіце. Калі што, дык за яго ўсім нам скуру здымуць.

Пасля гэтага ён абапёрся на стол і спакойна захроп, успамінаючы ў сне раку Одэр і свой невялікі гарадок на яе беразе. Ён быў усё ж не пазбаўлены летуценнасці, асабліва пасля чужых пакут, якія лічыў неабходнымі, як ежу і паветра.

Акрываўлены Чыжык сядзеў між тым у хлеве, у якім і сапраўды было многа сена і было не так ужо і холадна. Над словамі гітлераўца ён зусім не думаў. Не спрабаваў разабрацца і ў тым, чаму яму развязалі рукі і не катуюць, як гэта было ўчора, заўчора і многа дзён назад. Цяпер, калі ён трохі адышоў ад пабояў, яму вельмі хацелася ўспомніць увесь апошні бой, але ўспомніць ніяк не мог. Прыгадвалася толькі адно: як ён ляжаў з атрадам на ўзлеску і як ішлі на іх зарожыя танкі. Пярэдні танк падышоў зусім блізка і лачаў біць з кулямётаў. Пасля гэтага нічога ўжо не помнілася. Толькі фашыстоўскі засценак. Аднак жа гітлеравец сказаў, што яго захапілі пасля выбуху. Значыць, гэты танк нехта ўсё ж падарваў? Тады яго, мусіць, і абпаліла. Выратаваць яго адразу, вядома, не маглі — у танку ж нямала боепрыпасаў. Хто ж цяпер камандуе групай? Бабарыка або батальённы камісар? I што робяць цяпер яго людзі і дзе яны? Сам ён зусім не ведае, дзе ён. Мяркуючы па ўсім — далекавата ад месца дзеяння групы.

3 часам, як яму рабілася ўсё цяплей, думкі перайначваліся, спакайнелі. Што ж, гэта не адзін яго такі лёс. Але перш чым траіпіць сюды, ён забіў іх нямала. Так што памірае ён ад іхняй рукі не дарэмна. I група яго жыве і дзейнічае — у гэтым ён упэўнены.

Свістаў вецер на двары. Шамацелі мышы ў сене. Шапацела салома на страсе. Апошняя яго ноч. Хіба не ведаў ён, што барацьба можа скончыцца смерцю? Хіба не смерць вісела над ім праз увесь час баёў у крэпасці? А на дарогах вайны, пад грукат стрэлаў і ўзрываў — хіба не быў ён на валасок ад смерці? I не бачыў хіба, як паміраюць іншыя? I ўсё ж да апошняга часу ён зусім не верыў у яе. Проста немагчыма было паверыць, каб ён ды мог памерці. I вось яна навісла над ім — няўмольная і жорсткая. Заўтра раніцою яго расстраляюць. I ён адразу пачаў кідацца. Стараючыся асабліва не шумець сенам, ён абмацаў усе сцены, але сцены былі моцныя, з добрага лесу, ад якога пахла яшчэ смалою. Тады ён паспрабаваў дабрацца да страхі, але ў гэтым хлеве аказалася добра складзеная столь — можа самі гітлераўцы яе зраібілі. Чыжык капянуў сена, але пад ім была падлога. Тады ён пачаў шукаць, чым бы ўзарваць хоць адну дошку, але не знайшоў нічога. У нейкай надзеі ён абвёў вакол сябе рукамі паветра і таксама нічога не абмацаў. Пачаў прыкмячаць, што сена зляжалае і вытаптанае і падумаў, што не ён першы праводзіць тут апошнюю сваю ноч.

Знясілены, ён сеў. Кроў раптам падступілася і зашумела ў галаве. Яму пачало здавацца, што ён у крэпасці. У тым самым сутарэнні, дзе ляжаць параненыя. Ад руін уздымаецца пыл і дым. Незнаёмы лейтэнант крычыць яму ў вуха:

— Ты — Чыжык? Да палкавога камісара.

Чыжык у паўпадвале, зусім, як тады. Дзверы зачыняюцца, і лейтэнант выходзіць, пакінуўшы яго адзін на адзін з палкавым камісарам. Той сядзіць на нейкім чурбачку і зморана выцірае з твару пот. У яго каштанавыя вочы, схуднелы даўгаваты твар, бялёсыя валасы, што зліпліся і спадаюць на лоб. Камісар нейкі час аглядае яго і марудна кажа:

— Чырвонаармеец Чыжык! У ноч гітлераўскага нападу вы самавольна адлучаліся з крэпасці праз падземны ход, што ў кутку ўсходняй сцяны, недалёка ад вашай казармы. Вы хадзілі туды да адной дзяўчыны, якую завуць Зося. Нічога не скажу — добрая дзяўчына, толькі вось бацькі яе мне не зусім падабаюцца. Ці было гэта?

Чыжык пабялеў, здзіўлена ўставіўшыся вачыма на палкавога камісара.

— Было, таварыш палкавы камісар, — ледзь чутна прашаптаў ён, седзячы на сене.

— Не дзівіцеся, што я ведаю пра гэта. Магло ж здарыцца так, што той днявальны, які прапусціў вас і ад якога вы хавалі ў прыбіральні адзенне, выследзіў вас, а пасля далажыў?

— Магло.

Палкавы камісар цяжка ўздыхнуў.

— А дзяўчына, гэтая Зося, вельмі прыгожая? — зусім інакшым голасам неспадзявана запытаўся ён, зусім так, як некалі.

— Вельмі прыгожая,—выдыхнуў Чыжык і памкнуўся наперад.

У каштанавых вачах камісара ўспыхнулі прыязныя аганькі і адразу ж патухлі.

— I ты яе сапраўды кахаў?

— А як жа! — ужо гучней сказаў Чыжык.

Камісар усміхнуўся.

— Вунь як усё выходзіць... — сказаў ён. — Хіба адно такое каханне і хіба толькі яно гіне? Падумаць страшна, — і ён схіліў зарослую валасамі сваю галаву, і відаць было, што яму шкада гэтага кахання, магчыма, да слёз. — Вунь як усё...

— Нашы прыйдудь, — сказаў Чыжык.

— Абавязкова, — згадзіўся камісар. — Біцца ж будзем да апошняга патрона.

Ён зноў змоўк і зноў схіліў галаву. Нечакана махнуў рукою, як бы адганяючы нейкі прывід. Шпарка запытаўся:

— Той ход цяпер завалены?

— Завалены,— паведаміў Чыжык. — Мы спрабавалі разабраць — не паддаецца. Ды ўсё роўна, калі і прабярэшся, — трапіш ім у рукі. Па адным перастраляюць.

— Кажуць, у той яміне ты хаваеш патроны і нямецкую зброю?

— Хаваю,— прашаптаў Чыжык.

— Малайчына, — пахваліў камісар. — Хлопец ты запаслівы. Хавай. Але помні: пра іх будуць ведаць, не адзін ты. Барацьба будзе да апошняга дыхання і можа стацца так, што застануцца лічаныя патроны. Тады будзе скарыстаны твой запас...,

Гэта была не такая ўжо і даўняя праўда, і яна была не такой ужо і дзіўнай. 3 ёю можна было пагадзіцца нават у беспрытомнасці. Ён выразна бачыў увесь змардаваны яго твар, даўгія валасы, трохі пакручастыя, яго каштанавыя вочы, што пазіралі холадна і пагардліва.

— Чыжык, — з болем сказаў ён. — Чаму ж ты не прынёс свае запасы?

I скрыўленыя Чыжыкавы вусны шапталі:

— Мяне прыдушыла... Сцяною... Я крычаў, ледзь не захлынуўся. А цяпер мяне і самога злавілі. Тут няма ніякага выйсця — проста дзіву можна дацца, як усё зроблена. I галоўнае — ніхто пра гэты засценак не ведае...

Аднак ён усё ж апрытомнеў як след. Адчапіўся ад хваравітых успамінаў. Смерць стаяла над ім, і ўся яго істота вельмі яскрава ведала гэта. Уся яго істота прагнула, каб ноч цягнулася як мага больш, каб здарылася нешта неверагоднае, з-за чаго ён застаўся б жывы. Як і палкавы камісар, ён пры жыцці, аказваецца, зусім не ведаў свайго характару. Калі ён успомніў Зосю, калі зразумеў, што назаўсёды траціць яе, — салёныя слёзы раптам пацяклі з яго вачэй. Ён сам здзівіўся гэтаму, бо не толькі не плакаў, але нават не стагнаў на надакучліва-балючых допытах, калі выломвалі рукі і білі, хто як мог.

I таму, што ён вельмі хацеў, каб апошняя ноч цягнулася незвычайна доўга, яна ляцела для яго з ліхаманкавай шпаркасцю, хоць і сапраўды была надзвычай доўгай, як і ўсякая зімовая ноч. Ён то сядзеў, то ляжаў. У думках гаварыў то з Бабарыкам, то з батальённым камісарам і прасіў адпомоціць за сябе і за Зосю. Патроху пачаў адчуваць, што пры жыцці, у апошні год, усё ж лічыў бліжэйшым чалавекам Зосю і мала звяртаў увагі на бацьку і маці. Ён пачаў пакутаваць ужо з-за гэтага. Цяпер ён з болем успамінаў, што недаравальна холадна развітаўся з бацькамі ў апошнюю сваю сустрэчу.

Яму здавалася, што і вецер за сцяною скуголіў і стагнаў. Некалі, лежачы на беразе Дняпра, ён доўга чуў незразумелы, працяглы і тонкі свіст. Нехта як бы на самаграйцы выводзіў самыя неверагодныя разумныя мелодыі. Ён тады падхапіўся, здзіўлены, бо блізка нічога не было, і ўбачыў амаль побач адзінокую надламаную чарацінку. Спеў даносіўся з яе, спявала чарацінка. Вецер іграў на ёй сваю песню, якой яму хацелася... Чыжык зразумеў, што ўсё, што ёсць на зямлі, — і вецер, і вада, і трава, і дрэвы, — толькі разумнае.

Цяпер вецер шамацеў саломаю на страсе і яму хацелася ўчуць спеў толькі адной саломіны, але ён ніяк не мог злавіць яго. Усё кружылася, усё змешвалася ў ягонай галаве. Ён чуў толькі напорысты гул, скавытанне і глухія ўдары снегу ў сцяну.