Блізкае і далёкае

Яна раптам схілілася над каленам i дакранулася пальцамі да рудога, запыленага бінта, што абігартаў правую загарэлую лытку.

— Цябе ранілі, ці што?

— Ранілі, — загадкава прамовіла Аня, такім тонам, што сястра не зразумела, жартуе яна ці сур’ёзна гаворыць.

Тугі, моцна сціснуты вузялок не развязваўся. Аня ўстала, увайшла ў хату, a ўслед падалася i Арына. У хаце Аня ўзяла ca стала нож, разрэзала вузел і, прысеўшы на ўслон, начала спрытна разгортваць зляжалую істужку бінта.

— От якая рана.

У яе руцэ Арына ўбачыла ўвагнутую шэрую кніжачку.

— Комсамольскі білет?

— Білет, — спакойна кіўнула Аня. Яна шурпатымі далонямі беражліва выпрастала i перагарнула вокладку. Прачытала павольна, з доўгімі паузамі сваё прозвішча, імя, год нараджэння, час уступлення ў комсамол — май 1940 год… «14 мая 1940 года», — дадала яна сабе, памаўчала i перагарнула яшчэ старонку. Позірк прайшоў па некалькіх радках узносаў. Апошні ўзнос i подпіс стаяў супроць радка — «чэрвень». Здавалася, яшчэ не высахла сіняе чарніла.

Усе іншыя клетачкі былі пустыя.

Апошні ўзнос. За гэты месяц яна ўжо не плаціла i за наступны, за жнівень, таксама, мусіць, не будзе…

Ніколі такой блізкай i дарагой не была для яе гэтая маленькая кніжачка з абрысам Леніна на вокладцы.

— Каля Глыбокага наткнуліся на праверку, нас началі абшукваць. Адзін — высокі i руды, да мяне — лап, лап — i выцягвае з кішэні білет. «О, Ленін! Чый это? Твой?» Я сказала, што мой. «Комсамолка?! Цябе за это надо — пук, пук, расстраляць!» А сам, паганы, узяўся за яго i хоча разарваць. Я хапіла за білет i вырвала: «Не трэба рваць, кажу, у мяне іншых дакументаў няма». «Куды ідзеш?» — пытаецца. «Дадому. Вучылася ў Віцебску, іду дадому. Не хацела адступаць». Гавару яму смела, голасна, упэўненая такая, аж дзіва. «А, это гут, — зарагатаў немец. — Ну, лядно, ідзі». Адпусціў мяне. Тады я адышла трохі, выняла з кішэні ды павязала на нагу…

— Адчайная ты! — прамовіла сястра, як-бы з асуджэннем. Але Аня не заўважыла гэтага тону. Яна разгладзіла вокладку, паглядзела на абрыс Леніна.

— Ну, а больш не чапляліся?

— Чапляліся. Яшчэ чатыры разы трапляла на ix… Казала ўсё: дадому з Віцебска іду…

Як толькі змоўкла, адышла ад успамінаў, грудзі сціснуў глухі боль: «Мама, мама». Аня не магла звыкнуцца, згадзіцца з думкай, што маці, такой любай, лагоднай, клапатлівай, ужо няма.

Яны доўга маўчалі. Прыйшла Лорка, i Арына адразу паклала яе спаць.

— Дзе Віткоўскі, ты ведаеш? — шапнула Аня сястры, калі тая вярнулася да акна.

— Не ведаю. Але, мусіць, недалёка недзе. Кажуць, што ён недзе ў партызанах.

Аня стала тым-жа шэптам распытвацца пра іншых таварышаў, з якімі не бачылася, — ёй здавалася — страшэнна даўно, але Арына амаль нічога не магла сказаць ёй.

Усіх за нейкага поўмесяца вайна раскідала, развеяла па розных шляхах…

Як яно пойдзе, гэтае новае, незнаёмае жыццё? Што яно ёй прынясе?

II

На наступны дзень яна пайшла з Арынай жаць.

Ах, якое дружнае, якое высокае жыта! Поўныя тугія каласы важка пагойдваюцца пад гарачым павевам ветру, пругка выгінаючы спелыя сцябліны.

Толькі не радуе гэтае багацце вачэй. Не ў час урадзіла жыта. Не ведалі людзі, кладучы зярняты ў старанна абробленую пульхную глебу, што ix праца можа прапасці марна, што буйныя каласы, якія вырастуць з тых зярнят, будуць не радасць выклікаць, а смутак, словы праклёну i нянавісці да варожай навалачы.

Ах ты, жыта, жыта!

Аня закручвае перавясла, выпростваецца. Вакол поле — залатое бяскрайнае мора, — перакатваецца хвалямі, шапоча. Упершыню яно тут красавалася загонамі, уперамежку з палоскамі, якія таксама былі ўжо дзе-ні-дзе калгаснымі. Вясной уступіла ў калгас i Арына, — i вось давялося зноў вярнуцца на сваю палоску.

— Стамілася? — пытаецца Арына ў Ані.

— Не… Пасядзець хачу.

Яна садзіцца на сноп. Не горнецца ў Ані душа да гэтай працы, да цішыні. Арына жне павольна, не спыняючыся. А Аня думае пра танкістаў, пра камбата Бродкіна, што ляжыць у зямлі пад Полацкам. Хіба-ж можа яна пасля ўсяго, што прайшло за гэтыя дні цераз сэрца, жыць так, — жаць сабе жыта паціху.

Эх, чаго яна вярнулася сюды, чаму яна не пайшла далей на ўсход?.. Яна марыла тут знайсці справу, сапраўдную справу, а замест гэтага жне жыта.

Што-ж, гэта — дзень-два, а потым яна знойдзе тую справу, быць не можа…

Потым у яе памяці паўстае вобраз маці. Яна бачыць сіняватыя матчыны вочы, сумныя i вільготныя, што пазіраюць на яе з пяшчотай. I Ані ў каторы раз успамінаецца апошняе развітанне — ясная, залітая сонцам раніца за сялом. Як яна, маці, журботна глядзела на Аню, нібы ведала, што больш не прыйдзецца спаткацца.

Мама, мама!.. Любая, родная мама! Каго я так любіла, як цябе. I хто столькі радасці i горычы зрабіў табе, як я, твая неспакойная дачка. Даруй мне, мама!..

I не заўважыла, як ажылі, наплылі, пайшлі ўспаміны, сёння асабліва шчымлівыя i горкія.

Эх вы, бесклапотныя дні дзяцінства, што адляцелі сном так рана. Матчыны пяшчоты — як вясновыя, ясныя праменьчыкі!..

Згадалася, як маці шыла новую сукеначку, калі Аня стала хадзіць у школу. Згадалася, як, вярнуўшыся дахаты, узбіралася на матчыны калені, пыталася:

— Мама, а чаму нас вучаць па-чужому гаварыць? Чаму там не гавораць так, як дома?

— Бо там… чужыя настаўнікі.

— А чаму там чужыя настаўнікі? Хіба ў нас сваіх няма?

— Ёсць i свае, дачушка. Толькі ім не дазваляюць вучыць…

Анька тулілася да роднага пляча, дапытвалася:

— А чаму не дазваляюць?

— Таму, што паны хочуць, каб тут былі ix парадкі… Каб усё па-іхняму.

— Ну i хай не дазваляюць. А ён-бы ўзяў ды i ўсё роўна вучыў па-нашаму.

— Нельга, дачушка. Яго-б пасадзілі ў турму… Або як… тату нашага…

Маці больш не гаварыла, моўчкі гладзіла белую галоўку дачкі. Яна пачынала моргаць вачыма, якія станавіліся бліскучымі, потым закрывала ix i адварачвалася. Анька прыціскалася галоўкаю да матчыных грудзей i не дыхала.

Маці часта ўспамінала яго, Анінага бацьку, якога малая сама не помніла. У той час, калі яна нарадзілася, бацькі не было дома, ён быў на вайне i вярнуўся, казала маці, калі Аньцы было поўгода. Агародамі, хаваючыся, падышоў да хаты, прынёс з сабою з Арміі Чырвонай рускую пяхотную вінтоўку, увечар змазаў яе, абгарнуў анучамі i схаваў у застрэшшы ў хляве.

Жыць яму было нялёгка, бо тут запанавала ўлада белай Польшчы, з якой ён біўся на фронце. Праз год бацьку арыштавалі. Перакапалі, раскідалі, аблазілі ўсе куткі ў хаце, на дварэ, у хляве, чагосьці шукаючы, потым звязалі рукі за спіною i павялі, лаючыся, штурхаючы ў спіну карабінамі.

Назад бацька не вярнуўся…

Успомніла, як упершыню разлучылася з мамаю. Мама адвяла яе да Рыгора Ляльчука, далёкага ix родзіча i першага багацея на ўсю вёску. Аньцы дазвалялі хадзіць у школу, увесь іншы час яна павінна была няньчыць дзіця гаспадара. Да заняткаў яна цяпер мала рыхтавалася, а часта i зусім прыходзіла непадрыхтаванай. Настаўнік лаяўся i гразіўся выкінуць яе ca школы.

Дома лаяўся Ляльчук, — яму не падабалася, што нянька, якая есць яго хлеб, ходзячы ў школу, марнуе час.

— Або школу пакінь, або ідзі ад мяне. Мне трэба няньку, а не дармаедку… — сказаў ён аднойчы.

Анька сабрала свае лахманы i вярнулася дамоў. Маці спаткала яе занепакоена. Паслухаўшы дачку, яна заплакала, a калі вьплакалася, накінула на галаву хустку, пайшла да Рыгора. Вярнуўшыся, сказала:

— Трэба ісці назад, дачушка. Ён больш не будзе так, ён сказаў мне.

Правяла на ганак, прытуліла пяшчотна да грудзей i ўздыхнула.

Яна часта наведвалася. I кожны раз што-небудзь прынясе: ці сшытак, ці кніжку, ці гасцінец які. Сядзела ў каморцы, на ложку, дзе спала Аня, i ўсё пыталася, як яна вучыцца, ці не думае, не дай бог, кідаць школу, ды настаўляла.

— Вучыся, дачушка, вучаным усюды i дарога… От, што я, невучоная?!

Тады з імі звычайна сядзела i Рыгорыха. Аня ведала, што Рыгорыха баялася, каб маці чаго не ўзяла ў яе. Анька чырванела ад сораму i абурэння: як яна можа думаць такое пра яе маму!..